Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

(fysieke infrastructuur) en occupatie (bebouwing). ‘De drie lagen moeten het scharnier vormen tussen trends
en beleid. Waar ze aan voorbijgaan, is een pregnante indruk van de culturele patronen van nu.
“Verrommeling” en versnippering van het landschap moeten het op bijna iedere bladzijde van de nota
ontgelden, omdat het de vijanden zijn van een begeerd fantoomlandschap vol stad-landcontrasten, maar de
gedachte dat juist in de “verrommeling” en versnippering de sleutels gevonden zouden kunnen worden voor
het ruimtelijke gedrag van deze tijd, heeft helaas geen post kunnen vatten.’ Colenbrander meende dan ook dat
de overstap van de toch zeker treffende analyse naar de beleidsvoornemens in de nota als sprong verloopt. Een
conceptueel kader dat beter aanvat op zowel ruimtelijke verschijnselen als beleidsvoering wordt hier
voorgesteld, daarin staan verschillende netwerken centraal.
37 Die afhankelijkheid is niet absoluut: een netwerkmodel van relaties is minder kwetsbaar dan een
centrum/periferie-model. Een netwerk kent alternatieven van verkeer, of het nu gaat om electriciteit, auto’s of
militaire bevelen. Witsen e.a. 2000, 13-14. Een ideaaltypisch netwerk is polynucleair waardoor
uitwisselbaarheid en complementariteit georganiseerd kunnen worden. Een collectieve entiteit als een mieren-
of bijenvolk is onuitroeibaar in de afzonderlijke delen, maar het netwerk is toch kwetsbaar met het ene
centrum dat de koningin vormt.
De ruimte was tot in de negentiende eeuw een ruimte die de mensen die daarin leefden zich eigen hadden
gemaakt. Mensen behoorden tot een gemeenschap en gemeenschappen beschikten over een territoir. De
modernisering organiseerde die verbanden uiteindelijk tot natiestaten. Naast de ruimte van mensen had de tijd
aanvankelijk metafysische kwaliteiten. De tijd, met name verleden en toekomst omdat heden daartussen
wegvalt, behoorde toe aan voorouders en aan goden. Met het geleidelijk loslaten van religie, de opkomst van
geschiedwetenschap en het gaan ontwerpen van toekomst, maakten mensen zich ook de tijd eigen. De
wereldtentoonstellingen kunnen symbool staan voor de verovering van ruimte en tijd, dat waren tonelen van
imperialisme en futurisme. Zie Van Wesemael 1997. Eind twintigste eeuw leken in het proces van menselijke
eigenmaking ruimte en tijd samen te vallen (dan ligt het voor de hand dat Habiforum bepleit dat de vierde
dimensie ruimtelijk wordt benut). Mondialisering in economisch, politiek en sociaal opzicht ligt daaraan ten
grondslag. Verkeersmiddelen hebben hier een belangrijk aandeel in gehad: stabiele, grote, snelle schepen,
grote straalvliegtuigen, informatie- en communicatietechnologie. Robbert en Rudolf Das (1992; 1999) hebben
dat mooi in beeld gebracht.
In een scenariostudie van de Koninklijke/Shell Groep is aangegeven dat de combinatie van enerzijds krachten
van mondialisering en anderzijds de menselijke wil inhoudt dat ‘[…] the future will be shaped not only by
markets and technologies but also by the dynamic interplay of the many different ways that people are
connected. Four of these geographies of connection are key to understanding the future […]: (1) global circles
of connection, (2) the globe of nations, (3) the numerous geographies of heartland and edges, (4) the earth,
which is a geography of mountains and rivers and land and life itself.’ Global Business Environment 2002,
14-15. Zie ook Wit, P. de (2002) Oefenen in twee toekomsten, Nieuwe Shell scenario’s: ‘We zijn allemaal
met elkaar verbonden’, Shell Venster, nr. 2, pp. 24-27. Deze geografieën van verbinding zijn vergelijkbaar met
een geografie van netwerken. Oosten 2000b.
38
Bertolini & Spit 1998, 10-13.
39
Bertolini & Spit 1998, 13.
40
Bertolini & Spit 1998, 46, 48.
145