Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

De onvoorspelbaarheid en onzekerheid van handelen kunnen vrees inboezemen, want
een handeling kan afschuwelijke consequenties of gevolgen hebben. Het maken kan ongedaan
gemaakt worden, maar handelen is onomkeerbaar. Arendt duidde behalve op onomkeerbaarheid
en onvoorspelbaarheid ook op aspecten van handelen die de vrees beantwoorden. 65 Tegenover de
onvoorspelbaarheid van handelen staat het vermogen om te beloven. Met hun grotere waardering
voor wetgeving leken de Romeinen het beloven een meer prominente rol te geven dan de
Hellenen. Het vrije handelen van mensen omvat ook het vermogen om te vergeven. 66 De last van
ongewenste of verschrikkelijke gevolgen van wat in gang gezet is, kan verlicht worden door te
vergeven. Met dit aspect zag Arendt toch iets van waarde in het christendom. Benjamin Barber
meende dat handelen als zodanig angst tegengaat, doordat ‘iets doen’ voorkomt dat iemand zich
machteloos voelt. 67
A.3.5 Gemeenschappen van burgers
De morele filosofie van bijvoorbeeld Jürgen Habermas, gericht op machtsvrije communicatie, en
John Rawls, gericht op de keuze voor rechtvaardigheid en vrijheid, past wellicht een Westerse
elite beter dan alternatieve gemeenschappen. 68 Sociale condities, culturele en/of etnische relaties
maken dat niet iedereen op voet van gelijkheid kan en/of wil handelen in de publieke sfeer. De
verscheidene gemeenschappen behoeven onderkenning en erkenning, wil niet vrijheid door
discriminatie worden beperkt. Het bestaan van gemeenschappen is ook essentieel in de pluraliteit
die mensen een keuze van levenswijze biedt. Hannah Arendt wilde gemeenschappen in geen
geval op de voorgrond plaatsen, omdat hun interne samenhang de leden mogelijk belemmert de
publieke sfeer te betreden. De verzuiling kende inderdaad passief burgerschap. 69 Paradoxaal
genoeg heeft de politieke orde die iedereen ruimte biedt tegelijkertijd een wat afstandelijk
karakter.
Sjaak Koenis noemde het een hardnekkig misverstand dat politiek gaat over het
scheppen van gemeenschap. Politiek is er juist voor die situaties waarin er geen (althans, niet één)
gemeenschap is, politiek gaat over het organiseren van pluraliteit. 70 Koenis reageerde op het
Nederlandse discours over waarden en normen, over sociale cohesie. Hij onderscheidde daarbij
exlusieve en inclusieve waarden en normen. Exclusieve waarden en normen geven invulling aan
het goede leven. Langs de lijnen hiervan vormen zich gemeenschappen in de samenleving.
Inclusieve waarden en normen betreffen niet het goede leven maar het goed leefbare en deze
passen de pluraliteit. Tolerantie, billijkheid en burgerschap noemde deze filosoof inclusief. Langs
de lijnen van inclusieve waarden en normen is de democratische rechtsstaat vormgegeven. Keith
Faulks deelde in dit opzicht de opvatting van Koenis, hij wilde burgerschap losmaken van de
nationale gemeenschap. ‘The advantage citizenship has over other social identities is that it has an
inclusive quality that other identities such as class, religion or ethnicity lack.’ 71 Richard Sennett
onderstreepte evenals Koenis en Faulks de gevaren van gemeenschap. Hij gaf daarbij aan dat
260