Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

4 Participatieve democratie
Dit hoofdstuk biedt een antwoord op de vraag wat de historische en filosofische achtergrond is
van participatieve democratie en op de vraag welke kenmerken participatieve democratie heeft.
Het ideaaltypische model van participatieve democratie wordt gevormd door de substantiële idee
van een republiek ingevuld met noodzakelijk actief burgerschap. De republiek wordt besproken in
paragraaf 4.1 en het burgerschap in paragraaf 4.2. In bijlage A over politiek handelen is een
aanvulling op die paragrafen opgenomen. De republiek veronderstelt actieve deelname van
burgers aan de beleidsvorming en de republiek veronderstelt dat burgers in dat politiek handelen
hun vrijheid ervaren. De positie en de rol van politiek ambtsdragers, ambtenaren en verdere
deskundigen is minder dominant dan in de representatieve democratie doordat het politieke
handelen van burgers de civil society belangrijker maakt. In het vijfde hoofdstuk worden de
positie en de rol besproken van alternatieven voor gecentraliseerde beleidsvorming, met name
interbestuurlijke samenwerking en publiek-private samenwerking, inspraak en participatie.
4.1 Republiek
In de representatieve democratie wordt het bestuur gevormd door representanten van het volk.
Daar is het openbaar bestuur een afzonderlijk deel van de samenleving. In de participatieve
democratie speelt zelfbestuur een grote rol. Daar is openbaar bestuur een hoedanigheid van elk
van de leden van de samenleving. De idee van zelfbestuur is vervat in het begrip van de republiek.
Met ‘republiek’ wordt hier niet bedoeld een staat met aan het hoofd een president (geen monarch).
De historische en eigentijdse invulling van de republiek worden behandeld in subparagraaf 4.1.1
respectievelijk 4.1.2. De volgende paragraaf gaat verder in op het burgerschap.
4.1.1 Historische republiek
Het ideaaltypische model van participatieve democratie komt tot ontwikkeling in de tweede helft
van de twintigste eeuw. Dit model kent evenwel een lange geschiedenis, met de Atheense polis in
de Klassieke Oudheid als archetype en met Jean-Jacques Rousseau als latere voorvechter. Aan het
denken over democratie heeft in of omstreeks de achttiende eeuw een aantal Fransen en
Amerikanen belangrijk bijgedragen: Charles de Montesquieu, genoemde Rousseau, Alexander
Hamilton, Thomas Jefferson en James Madison.
Aristoteles ontvouwde de eerste gezaghebbende typologie van regimes, maar in de
moderne tijd is Rousseau bekend als de democratietheoreticus bij uitstek. In navolging van de
vrije burgers die de Klassieke polis vormden, erkende Rousseau de volkssoevereiniteit; daarbij
meende hij dat de volkswil één en ondeelbaar is en dat die niet gerepresenteerd kan worden (zie
ook subparagraaf 3.2.1). Bij democratie is vaak gevreesd voor factievorming en onderlinge strijd
69