Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

Israël een uitzondering op de idee dat de moderne staat een constructie is van en voor de burgers
als alternatief voor de idee dat de staat aan God en Zijn vorst toebehoort. Israël werd namelijk
uitgeroepen als joodse staat. Sinds de stichting is door verdere immigratie het aandeel seculiere
zionisten of kibboetsim in de bevolking nog afgenomen en het aandeel orthodoxe gelovigen
toegenomen. 36 Daarmee is Israël een in verscheidene opzichten laatmoderne staat, denk aan
nucleaire bewapening, met desalniettemin een premoderne grond van legitimering.
A.3.3 Pluraliteit in de republiek
In drie studies voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid is het burgerschap in
onze samenleving behandeld. Daarbij werd aangegeven dat pluraliteit inherent is aan mens en
samenleving, zeker in onze tijd, en dat pluraliteit dus een context vormt voor het politieke ambt
dat eenieder als burger bekleedt. Het bedrijven van politiek houdt juist in het omgaan met
verschillen. 37 Pluraliteit houdt vrijheid in doordat er alternatieven voor gevolgde patronen van
handelen bestaan. De notie van evolutie maakt het aannemelijk dat verandering doorgaans of op
langere termijn verbetering door aanpassing is. Daarbij komt nog, dat variëteit in de (sociale)
omgeving veelal aantrekkelijker is dan uniformiteit. Pluraliteit is echter wel grond voor
onzekerheid en conflict, dat liet dit onderzoek voor de WRR niet na te vermelden.
In de polis verscheen verscheidenheid op het toneel, zo veronderstelde Bernard Crick:
‘The Greek polis was perhaps the first circumstance in which a division of labour went together
with a division of interests (or speculative alternatives) to a sufficient degree to make politics a
plausible response to the problem of ruling such a society.’ 38 Aristoteles noemde pluraliteit al een
kwaliteit van de polis en een noodzakelijke voorwaarde: ‘A city, by its nature, is some sort of
plurality. If it becomes more of a unit, it will first become a household instead of a city, and then
an individual instead of a household; for we should all call the household more of a unit than the
city, and the individual more of a unit than the household. It follows that, even if we could, we
ought not to achieve this object: it would be the destruction of the city.’ 39 Volgens Hannah Arendt
is het voorbijgaan aan pluraliteit een miskenning van het mens-zijn.
Arendt maakte in The Human Condition onderscheid tussen ‘labor’, ‘work’ en ‘action’:
respectievelijk het arbeiden als van een landarbeider of slaaf, het maken als van een
ambachtsman, en het handelen als van een burger in politieke zin. De gebruikelijke benadering
van politiek bedrijven als ‘maken’ miskent volgens haar dat mensen geen grondstof zijn in een
productieproces, maar unieke en creatieve individuen. Aan de pluraliteit van het menselijke
samenleven, die wordt erkend in de benadering van politiek bedrijven als ‘handelen’, is een
onvoorspelbaarheid en onzekerheid eigen. ‘Action, […] no matter what its specific content,
always establishes relationships and therefore has an inherent tendency to force open all
limitations and cut across all boundaries.’ 40 Het is verleidelijk om uit politiek de
255