Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

In of door Arendts behandeling van de polis in The Human Condition wordt de
Helleense samenleving gekenmerkt door politiek: de Grieken waren vrije burgers wier
vergadering de rechtspraak en de wetgeving tot taak had. De typering van een dergelijke
hoogontwikkelde of rationele samenleving is echter eenzijdig, want het Oude Griekenland was
evenzeer animaal. Kenmerkend zijn ook oorlogvoering, niet alleen voor Sparta, en seksualiteit. 20
Nu in de laatmoderniteit naast de technische rationaliteit ook het irrationele opnieuw onderkend
wordt, hoeft het animale van de Oudheid ons niet meer vreemd te zijn.
A.3 Politiek als handelen van burgers
A.3.1 Republiek van burgers
Democratie of zeggenschap van het volk is niet de hoeksteen van de democratische rechtsstaat.
Auteurs als Hannah Arendt, Bernard Crick, Herman van Gunsteren en Rudy Andeweg wezen
erop dat aan democratisch-rechtsstatelijk bestuur voorafgaat dat er politiek wordt bedreven. Voor
Arendt was ‘handelen’ waar het eigenlijk om gaat. 21 Dat handelen is een specifieke vorm van
politiek. De kwetsbaarheid en onvoorspelbaarheid van de menselijke conditie die Arendt
benoemde, corresponderen met de complexiteit, onzekerheid en ambiguïteit van laatmoderne
ruimtelijke investeringen waarbij het procesverloop in aanzienlijke mate contingent is. Haar
mensbeeld en opvatting van politiek passen de empirie zoals die in de probleemstelling naar voren
komt. Het handelingsbegrip dat Arendt aan de oppervlakte bracht, inspireert tot een verzoening
tussen participatieve democratie en representatieve democratie. 22
Arendt prees het handelen vanuit politiek burgerschap zoals dat zich uitte in de
Amerikaanse en Franse Revolutie. Dat optreden van burgers consolideerde echter. 23 Directe actie
werd al dan niet geheel vervangen door representatie. In gematigde vorm kunnen de twee tezamen
gepraktiseerd worden. De democratietheoretische oriëntaties van representatie en participatie
bestaan hoe dan ook naast elkaar, bijvoorbeeld vervat in een staatsinrichting volgens federalisme,
subsidiarisme of decentralisme. 24 Arendt meende dat de Verenigde Staten van Amerika, hoewel
die een representatief bestel kennen, aanvankelijk met de kleinschalige democratie van
verscheidene staten het ideaal van participatief-democratische politiek dichter naderde dan dat
tegenwoordig het geval is met intensief federaal beleid op allerlei terreinen. Hoe meer federaal
beleid, hoe minder federalisme.
David Held beschreef negen democratiemodellen, waaronder het republikeinse. Bij dit
model is Hannah Arendt te noemen: zij kan worden opgevat als een republikeinse denker en wel
van het eerste van de twee soorten die Held onderscheidde. De intrinsieke waarde van politieke
participatie wordt benadrukt in ‘developmental republican theory’, die op de Griekse Oudheid is
gericht, en de instrumentele waarde wordt benadrukt in ‘protective republican theory’, die op de
252