Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

(door christelijk moraliseren) verbannen uit het bredere sociale verkeer naar de intimiteit van een privéhuishouden.
Er ontstaan enerzijds een sociale sfeer waarin gedrag sterk genormeerd is en anderzijds een
private sfeer die het kerngezin omvat. Kennisname van Arendts The Origins of Totalitarianism, The Life of
the Mind en vooral Eichmann in Jerusalem leert dat de devaluatie van de politiek toelaat dat een werkelijk
‘goede huisvader’ in de private sfeer, tegelijkertijd in de sociale sfeer van een duistere staat als het Derde Rijk
de door hem opgevatte professionele plicht doet van deelname aan inhumane praktijken. Zie Kateb 1984, 72-
73.
47
Kateb 1984, 3.
48
Bakema, in: Van den Berg e.a. 1995, 289-290.
49
Boomkens 1998; Foqué, in: Foqué & Weyembergh 1997, 25-26; Im Hof 1994; Sennett 1992. Vergelijk
Heynen 2001, 225, 228. Tegenover de geslotenheid van de traditie is niet alleen de open(baar)heid van salons,
boulevards en café’s voor te stellen, maar ook de alternatieve geslotenheid van maçonnieke loges. Piret, in:
Foqué & Weyembergh 1997, 37, 45.
50
Zie voor onttovering ook Boogers & Hendriks, in: Hendriks & Tops 2000, 126.
51
Mulisch 2002, 678-693.
52
Van Gunsteren & Andeweg 1994, 93. Ofwel: ‘[…] normal politics is stamped by an abatement of scruples,
by at least a tincture – perhaps a necessary tincture – of ruthlessness.’ Kateb 1984, 76. Net als Arendt, Crick,
Van Gunsteren en Andeweg benadrukte ook de theoloog Emil Brunner de eigenheid van politiek: ‘De staat
kan en behoort niet te worden geregeerd overeenkomstig de wet van de liefde. Maar de autonomie van de staat
wordt beperkt door het doel van de staat. Dat doel is het welzijn van het volk te dienen. Om dit te kunnen
doen, heeft de staat macht nodig. Bij de macht zijn sinistere krachten aan het werk.’ Hoogerwerf 1999, 149.
Andries Hoogerwerf (1999, 144) plaatste een kanttekening bij de positie van de theoloog Karl Barth in dezen:
‘In de eerste druk van zijn Römerbrief zei Barth dat politiek, als strijd om de macht, smerig is. Dit beeld is te
eenzijdig. Politiek is de doelbewuste vormgeving van de samenleving door middel van argumentatie en
machtsuitoefening. Zij is een poging om bepaalde idealen, dus waarden en doeleinden, te vertalen in
maatschappelijke structuren en processen. Die poging veronderstelt machtsuitoefening, maar deze behoeft niet
per se smerig te zijn.’ Zie ook Todorov 2002, 448-450. Marijke Verhoeven (2003) meende dat Arendt de
publieke, sociale en private sfeer al te strikt scheidde. Verhoeven onderzocht de betekenissen van nataliteit
(bij Arendt), een begrip dat doorheen de sferen loopt en deze verbindt. Een minder strikte scheiding laat toe
dat ethiek en wellicht emotie (liefde) in politiek een plaats krijgen.
53
Schmitt 1976.
54
Van Gunsteren & Andeweg 1994, 97.
55
Kateb 1984, 119.
56
Talja Blokland onderzocht een geringe mate aan politiek vertrouwen vanuit enerzijds teleurstelling en
anderzijds desinteresse. Bewoners van een Rotterdamse wijk lichtten hun gebrek aan vertrouwen vanuit
teleurstelling toe volgens een drietal patronen: teleurstelling over verdwenen sociabiliteit, arbeidsgerelateerde
teleurstelling en teleurstelling gerelateerd aan een meer algemene verzakelijking. Bij deze burgers afkomstig
uit een arbeidersmilieu kwamen veranderingen in de economische structuur expliciet naar voren als context
van hun politieke perceptie en handelen. Zo verweet Blokland (in: Hendriks & Tops 2000, 86) Van Gunsteren
en Andeweg een gebrek aan inzicht: ‘De drie samenhangende patronen in teleurstelling hebben weinig te
266