Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

pluraliteit, opgevat als de ontmoeting en interactie tussen vreemden, bij uitstek het milieu van de
stad past. Dat stedelijke milieu is idealiter de publieke sfeer. 72 De samenhang tussen moderniteit
en stedelijkheid is behandeld in het vijfde hoofdstuk. Arendt bepleitte expliciet een
staatsburgerschap van de samenleving in plaats van een burgerschap op grond van raciale of
religieuze kenmerken. De in subparagraaf 8.5.2 besproken (bepleitte) regionale identiteit en
vitaliteit kan een voorbeeld zijn. Hier is van belang het onderscheid tussen een ideaaltypisch
(Frans) civiel of territoriaal burgerschap en een ideaaltypisch (Duits) nationaal of
bloedburgerschap. 73 Dit onderscheid onderstreept het territoriale karakter van Arendts denken.
Het burger-zijn door het delen van dezelfde publieke ruimte nuanceert of bestrijdt ook de notie
van een samenleving (alleen) door morele overeenstemming. 74
Koenis vroeg dat moraal en politiek van elkaar gescheiden worden, en hij kwam dan tot
bij Arendt. ‘Terwijl bij de aanhangers van de gemeenschappelijkheidsthese de inhoud van de
politiek de vorm overwoekert, dreigt bij Arendt het tegenovergestelde te gebeuren: de politiek
wordt geësthetiseerd. Maar voor politiek omwille van de politiek hebben moderne burgers geen
tijd.’ 75 Hij sprak van een morele en een politieke orde. Zolang er met betrekking tot een
vraagstuk, een nieuw maatschappelijk verschijnsel, nog tal van betwistingen plaatshebben waarbij
er argumenten worden geput uit diverse gemeenschappen, is hier de grens tussen de morele en de
politieke orde nog niet duidelijk getrokken. Abortus en euthanasie illustreren dat vraagstukken
lang tussen de twee ordes kunnen verkeren. Niccolò Machiavelli krijgt van oudsher omwille van
zijn Il principe het verwijt immorele politiek voor te staan, terwijl zijn antwoord op de
gebruikelijke vorsten-spiegels een amorele politiek inhoudt. 76
Behalve op Arendt reageerde Koenis ook op Van Gunsteren en Andeweg. Het
aanduiden van kernfuncties van politieke democratie onderschreef hij, hoewel Koenis voor een
politieke republiek niet de term ‘gemeenschap’ zou gekozen hebben. ‘Bovendien kleeft aan hun
omschrijving van de politiek als het bevorderen van zelforganisatie in de “civil society” eenzelfde
bezwaar als aan die van Arendt. Zij kunnen niet duidelijk maken waarom burgers in Nederland
politiek actief (zijn ge)worden, en hoe de inhoudelijke kwesties die burgers vanuit hun
gemeenschappen naar voren brengen de politiek vormgeven.’ 77 Hij gaf aan dat burgers zich
weinig kunnen voorstellen bij politiek beschreven als ‘lotsgemeenschap’ en ‘republiek der
burgers’, en dat zij in plaats daarvan vastzitten aan het perspectief van hun gemeenschap. ‘Terwijl
de eerder bekritiseerde aanhangers van de gemeenschappelijkheidsthese samenleving tot
gemeenschap reduceren, en daarom ook gedeelde normen en waarden naar het centrum van de
politiek trekken waar deze niet thuis horen, slaan Van Gunsteren en Andeweg hun kamp op aan
de andere kant van de grote kloof tussen gemeenschap en samenleving. Zij zien de samenleving
als een lotsverbondenheid van burgers, maar verliezen uit het oog dat die burgers zichzelf vaak
261