Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

oude karakter van de welvarende koopliedenstad aan de zee is niet (geheel) verdrongen door een
industriële ontwikkeling van Venetië. ‘In Venetië was de nijverheid in de dertiende eeuw van de
grond gekomen, maar doordat de handel van de signoria terzelfdertijd steeds meer en in een veel
hoger tempo groeide, stelde deze Middeleeuwse nijverheid vergeleken bij de exporthandel weldra
niet veel meer voor. De grote bloeiperiode van de Venetiaanse nijverheid brak pas laat aan, in de
vijftiende en met name zestiende eeuw, toen er een geleidelijke verschuiving optrad van de
handelskantoren naar de werkplaatsen, een verschuiving die niet bewust op gang werd gebracht,
maar wel door de economische omstandigheden noodzakelijk werd gemaakt. Venetië probeerde
zichzelf om te vormen in een nijverheidshaven. En het is misschien alleen te wijten aan het
zeventiende-eeuwse succes van Frankrijk en Noord-Europa dat deze verandering zich niet
helemaal heeft kunnen voltrekken.’ 39 De stad werd geen belangrijk industrieel centrum en bleef
dus wat achter. Uiteindelijk volgde een politieke genadeslag.
De nieuwe ontwikkelingen brachten ook nieuwe centra tot bloei: in Noordwest-Europa,
Rusland en het Ottomaanse rijk. Vanaf het einde van de achttiende eeuw namen natiestaten en
hun hoofdsteden het politieke toneel over (zie ook derde hoofdstuk). ‘Toen op 12 mei 1797 de
Grote Raad op verzoek van Napoléon het einde van de republiek verklaarde, was dit niet meer
dan een laatste fase in een proces van verval dat de stad, die eens de belangrijkste mogendheid
van de oostelijke Middellandse Zee was geweest, de hele achttiende eeuw beheerst had.
Verschillende historici hebben het Venetiaanse leven sinds de Vrede van Passarowitz in 1718
beschreven als een droom waaruit men slechts met een harde, ontnuchterende klap kon
ontwaken.’ 40 De daad van Napoléon Bonaparte en de Maggior Consiglio in 1797, waarmee aan de
regering van doge Ludovico Manin een einde kwam, kan als historische breuk worden
beschouwd: de Venetiaanse republiek werd immers beëindigd. 41
Door het verloop van oorlogvoering, handel en industrialisering ten gunste van andere
plaatsen, bleef het specifieke van Venetië behouden. Hier ontstond de unieke kwaliteit van de
‘plaats’ dankzij het verloop van de ‘stroom’ (zie zesde hoofdstuk). Met de situatie van Venetië
wordt tevens geïllustreerd hoezeer tijd en ruimte op elkaar inwerken, het is immers een
economisch-historische achterstand die de stad haar vorm heeft gelaten. Een romanfiguur
kenschetste Venetië zo: ‘Mooi maar hol. Betoverd en deprimerend.’ 42 Een recensent benadrukte
dit. ‘Nee, een erg vrolijk beeld van het aardse bestaan geeft Rosita Steenbeek niet. Wel raakt ze
precies aan het romantisch-mysterieuze, decadent-macabere karakter van Venetië dat al eerder in
de kunst werd vereeuwigd en dat misschien ook wel het wezen van die stad uitmaakt.’ 43 Een
reisgids gaf aan: ‘Het water versluiert het verval en tovert het om tot een wezenlijk element van
schoonheid. [...] Het water verheldert en nuanceert de spaarzame kleur.’ 44 Het grimmige en het
schone gaan hier samen, men voelt er zijn ‘[...] hart bonzen van ontzetting en raadselachtig
verlangen.’ 45
37