Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

den aard van eenig mensch volkomen bekend waren en even volkomen met al de invloeden, elk in
zijn juiste kracht, die op hem werken, wij zouden zijn handeling met evenveel zekerheid voorzien
als wij een natuurverschijnsel voorzien, welks oorzaken wij volkomen kennen. Daarover kan in
onzen tijd geen twijfel bestaan. En wat waar is van een enkel mensch, is ook waar van een
vereeniging van menschen, van de maatschappij. Het bestaan van wetten op dit gebied mag dus
niet worden ontkend. […] Geen enkele zoodanige wet is ons nog bekend. Wat men er voor
uitgeeft, verdient den naam niet.’ 9 Geschiedtheoreticus Chris Lorenz plaatste daar tegenover: ‘Nu
kunnen positivisten nog een eeuw de historici en sociale wetenschappers aansporen om wetten te
gaan zoeken, maar erg veel wervende kracht heeft zo’n aansporing vermoedelijk niet. De
verklaring dat de historici en sociale wetenschappers zo weinig wetmatige verklaringen opstellen
omdat hun wetenschappen kennelijk fundamenteel van de exacte wetenschappen verschillen wint
in de loop van de tijd aan overtuigingskracht.’ 10 De geschiedfilosofie biedt alternatieven met
hermeneutiek, historisme, fenomenologie en existentialisme. 11 Goeddeels in lijn met die
filosofische benaderingen houdt het constructivisme voor om onderzoek te richten op motieven en
betekenisgeving in sociale interacties, naast of in plaats van op causaliteit in relaties. 12
Constructivistische benaderingen zijn dan ondermeer symbolisch interactionisme, discoursanalyse
en communicatieve planning. 13
Het mechanische wereldbeeld en de wetmatigheid van oorzaak en gevolg die eigen zijn
aan positivisme werden in de de twintigste eeuw bestreden door constructivisten, vooral voor
zover het positivisme in de sociale wetenschappen werd gehanteerd. Het ontologische
uitgangspunt is dat mensen al dan niet bewust hun eigen wereld vormgeven door (samen) te
handelen en door aan hun handelingen betekenis te geven. Het epistemologische uitgangspunt
concentreert zich op die betekenissen: kennis is intersubjectief en de waarde van empirische
informatie is dan ook afhankelijk van de mate waarin die informatie door mensen erkend en
gebruikt wordt. In uiterste vorm is de relativering van de waarachtigheid van de wereld waarin
mensen leven een nieuw idealisme. 14 Constructivisten geven aan dat er in de sociale
wetenschappen, anders dan in de natuurwetenschappen, nauwelijks causale wetten ontdekt
worden. Niet de proef maar de dialoog is bepalend: de genese van kennis is door en omwille van
het intersubjectieve een discursief proces.
2.1.4 Kritische theorie
De kritische theorie hangt samen met het socialisme, het feminisme en met het groene denken. 15
Het ontologische uitgangspunt is beslist geen idealisme als van traditionele godsdienstige
stromingen, maar het is weinig nader bepaald. Het epistemologische uitgangspunt is evenmin
eenduidig: terwijl vanuit het socialisme causaliteit en determinisme veelal wel worden gevolgd,
richten onderzoekers vanuit het feminisme en het groene denken zich veel meer op sociale
31