Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

onvoorspelbaarheid en onzekerheid weg te nemen, maar volgens Arendt wordt politiek bedrijven
dan gereduceerd tot ‘maken’. Pluraliteit is een basisconditie voor handelen; ze kent gelijkheid en
onderscheid. 41 Dankzij de gelijkheid kunnen burgers zich in de publieke sfeer tot elkaar richten.
Pluraliteit kent ook onderscheid tussen individuen en opvattingen, waardoor communicatie en
begripsvorming kunnen plaatshebben. Crick volgde Arendt in het onderscheid tussen ‘handelen
en ‘maken’. Hij verdedigde de democratische politiek tegen ondermeer wetenschap, technologie
en bureaucratie, die alle streven naar onzekerheidsreductie. 42 Deze drie zijn volgens hem
gerelateerd aan productie.
Het politieke burgerschap kende bij de Oude Grieken al wel een diversiteit van opinie,
maar de huidige pluraliteit is een kenmerk van een veel meer heterogene samenleving. Denk maar
aan de gevolgen van mondiale migratiestromen. Binnen het menselijk gegeven van pluraliteit is
toch een minimale basis van overeenstemming nodig zonder welke de ene mens niet bereid is met
de andere samen te handelen. Zoals zojuist opgemerkt, veronderstelt pluraliteit gelijkheid en
onderscheid. De samenleving is ook een morele gemeenschap: er bestaat een minimale consensus
over de aard van de samenleving, de bijvoorbeeld door Trudy van Asperen besproken ‘smalle
moraal’. 43 De minimale consensus is, gezien de conditie van pluraliteit, misschien beter te typeren
met verenigbaarheid dan met gemeenschappelijkheid. Arendt gaf aan dat mensen die in de loop
van de geschiedenis intimiteit of gevoelsgemeenschap benadrukten dat deden omwille van hun
uitsluiting van de samenleving. Buiten de ene gemeenschap benadruk-ten zij het belang van de
andere gemeenschap. Haar analyse betrof vooral joden, maar blijft niet tot joden beperkt:
christelijke geestelijken sluiten zichzelf af van de wereld omwille van hun liefde tot God, een
liefde die geen plaats heeft in de publieke sfeer. 44
David Held schreef: ‘It will be argued […] that realms of social life where matters of
general interest can be discussed, where differences of opinion can be settled by sustained
argument and/or by clear-cut procedures for the resolution of differences, are an essential
institutional feature of public life […], but that the classical democrats, republicans, liberals and
marxists all failed to grasp fully their preconditions.’ 45 Arendt noemde het private, het publieke en
het sociale afzonderlijke sferen. De private sfeer omvat individuen en huishoudens en kan
vereenzelvigd worden met de Klassieke oikos. In de publieke sfeer excelleert de mens, als vrij
burger, de Griekse Oudheid biedt hier de polis. De sociale sfeer relateerde Arendt aan de moderne
grootschalige economie en aan de natiestaat. De publieke sfeer van de polis overleefde de
Oudheid niet. Het ideaaltypische feodalisme van de Middeleeuwen was een uitbreiding van wat in
de Oudheid de private sfeer was. Arendt stelde dat in de Middeleeuwen alleen nog met het sacrale
van de Rooms-Katholieke Kerk een sfeer bestond anders dan die van het huishouden. Het
politieke burgerschap was de Middeleeuwen vreemd; de steden kenden wel een bestuur op
bredere basis dan het omliggende land, de grondslag daarvan was echter niet het individu maar de
256