Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

onderkenning en erkenning, wil niet vrijheid door discriminatie worden beperkt. Het bestaan van
gemeenschappen is ook essentieel in de pluraliteit die mensen een keuze van levenswijze biedt.
Hannah Arendt wilde gemeenschappen in geen geval op de voorgrond plaatsen, omdat hun
interne samenhang de leden mogelijk belemmert de publieke sfeer te betreden. De Nederlandse en
Belgische verzuiling kende inderdaad passief burgerschap. Paradoxaal genoeg heeft de politieke
orde die iedereen ruimte biedt tegelijkertijd een wat afstandelijk karakter.
Sjaak Koenis noemde het een hardnekkig misverstand dat politiek gaat over het
scheppen van gemeenschap. Politiek is er juist voor die situaties waarin er geen gemeenschap is,
politiek gaat over het organiseren van pluraliteit. Koenis reageerde op het Nederlandse discours
over waarden en normen, over sociale cohesie. Hij onderscheidde daarbij exlusieve en inclusieve
waarden en normen. Exclusieve waarden en normen geven invulling aan het goede leven. Langs
de lijnen hiervan vormen zich gemeenschappen in de samenleving. Inclusieve waarden en normen
betreffen niet het goede leven maar het goed leefbare en deze passen de pluraliteit. Tolerantie,
billijkheid en burgerschap noemde deze filosoof inclusief. Langs de lijnen van inclusieve waarden
en normen is de democratische rechtsstaat vormgegeven. Keith Faulks deelde in dit opzicht de
opvatting van Koenis, hij wilde burgerschap losmaken van de nationale gemeenschap. ‘The
advantage citizenship has over other social identities is that it has an inclusive quality that other
identities such as class, religion or ethnicity lack.’ 15 Richard Sennett onderstreepte evenals Koenis
en Faulks de gevaren van gemeenschap. Hij gaf daarbij aan dat pluraliteit, opgevat als de
ontmoeting en interactie tussen vreemden, bij uitstek het milieu van de stad past. Dat stedelijk
milieu is idealiter de publieke sfeer (zie zesde hoofdstuk). Arendt bepleitte expliciet een
staatsburgerschap van de samenleving in plaats van een burgerschap op grond van raciale of
religieuze kenmerken. Hier is van belang het onderscheid tussen een ideaaltypisch (Frans) civiel
of territoriaal burgerschap en een ideaaltypisch (Duits) nationaal of bloedburgerschap. Dit
onderscheid onderstreept het territoriale karakter van Arendts denken. Het burger-zijn door het
delen van dezelfde publieke ruimte nuanceert of bestrijdt ook de notie van een samenleving
(alleen) door morele overeenstemming.
Koenis stemde ermee in dat Van Gunsteren en Andeweg kernfuncties van politieke
democratie onderscheidden, hoewel hij voor een politieke republiek niet de term ‘gemeenschap’
zou gekozen hebben. ‘Bovendien kleeft aan hun omschrijving van de politiek als het bevorderen
van zelforganisatie in de “civil society” eenzelfde bezwaar als aan die van Arendt. Zij kunnen niet
duidelijk maken waarom burgers in Nederland politiek actief (zijn ge)worden, en hoe de
inhoudelijke kwesties die burgers vanuit hun gemeenschappen naar voren brengen de politiek
vormgeven.’ 16 Hij gaf aan dat burgers zich weinig kunnen voorstellen bij politiek beschreven als
‘lotsgemeenschap’ en ‘republiek der burgers’, en dat zij in plaats daarvan vastzitten aan het
perspectief van hun gemeenschap. ‘Terwijl de eerder bekritiseerde aanhangers van de
75