Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

hing er dan ook mee samen dat de Noorditaliaanse steden zich ontwikkelden tot autonome
entiteiten en hun onderlinge politieke betrekkingen uitbouwden. Aan de exclusieve bevoegdheid
binnen een nationaal territoir kwam een einde met de instelling van supranationale organen als de
Veiligheidsraad van de Verenigde Naties en de Raad van Ministers van de Europese Unie. Het
staatsbegrip volgt de ontwikkeling van mondialisering en supranationale sturing nog nauwelijks.
De soevereiniteit is ook in die zin beperkt dat de staat zichzelf beperkingen oplegt: de soevereine
staat is tevens rechtsstaat.
3.2.3 Sociaal contract
Soevereiniteit wordt gezocht bij de vorst, in de staat of bij het volk. Mensen zijn burgers doordat
zij zich bevinden in een samenleving en daar lid van zijn; hun handelen draagt de staat. In het
denken over de grondslag van bestuur wordt het begrip ‘sociaal contract’ gebruikt. Een
gedachtenexperiment, niet op te vatten als een historische reconstructie, laat toe te veronderstellen
dat aan politieke instituties een denkbeeldige overeenkomst tussen mensen ten grondslag ligt. De
idee van een sociaal contract is naar voren gebracht door onder anderen Thomas Hobbes, John
Locke en Rousseau. Er kan gesteld worden dat middels een pactum unionis mensen ertoe
overgaan een collectief te stichten, waarbij zij burger worden. Middels een pactum subjectionis
roept deze civil society een gezag in het leven, waardoor de burgers tevens onderdanen worden.
Het debat richt zich in de politieke filosofie op de vraag in hoeverre mensen voorafgaand aan hun
collectiefvorming vrij zijn en op de vraag in hoeverre burgers aan het gezag hun macht afstaan.
Hobbes en Locke vatten het sociale contract of maatschappelijke verdrag op als ter aanstelling
van een overheid als gezagdragende agent, maar Rousseau en Emmanuel Sieyès vatten het slechts
op als ter oprichting van een staat. 34
Eigentijds burgerschap kent rechten, verantwoordelijkheden en participatie als
bouwstenen, zo gaf Keith Faulks aan. 35 Omdat rechten worden verleend door en uitgeoefend in
een samenleving bevinden die zich niet in een vacuüm, maar zijn ze deel van een structuur die
onderhoud behoeft. Participatie van burgers geeft invulling aan dat onderhoud. Dit verband maakt
dat een door veel conservatieve liberalen veronderstelde tegenstelling tussen rechten en
verantwoordelijkheden een schijntegenstelling is. Faulks gebruikte de kritiek van socialistische,
feministische en groene zijde om liberalisme in dat opzicht te corrigeren. Politiek op
participatieve grondslag, ook als beleidsvorming inzake ruimtelijke ordening en verkeer en
vervoer, veronderstelt een zeker soort burgerschap. Een ‘burger’ is iemand die zowel geregeerde
is als iemand die zelf regeert, aldus Herman van Gunsteren. 36 Er is een uitgebreide collectie
literatuur die het onderscheid maakt tussen enerzijds onderdanen, individuen, volk (people) of
massa en anderzijds burgers, citoyens of citizenry. Het denkbeeld van een sociaal contract
markeert de scheiding daartussen.
65