Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

Subparagraaf 3.2.1 biedt een inleiding op het burgerschap. Vervolgens wordt in subparagraaf
3.2.2 de soevereiniteit en in 3.2.3 het sociaal contract behandeld.
3.2.1 Passief burgerschap
De staat is de hoofdrolspeler op het politieke toneel geworden. In de democratische rechtsstaat
krijgt legitimiteit ideaaltypisch de invulling dat burgers vertrouwen stellen in geformaliseerde
statelijke instituties. De leer wil dat krachtens een sociaal contract de soevereiniteit aan de staat is
over- danwel opgedragen. De instituties dragen in toenemende mate politieke en zelfs meer
algemeen-maatschappelijke verantwoordelijkheid waardoor burgers niet meer zijn dan
stemgerechtigden bij periodieke parlementsverkiezingen en consumenten van de
verzorgingsstaat. 24 In samenlevingen met een corporatistisch of verzuild karakter is het passieve
burgerschap niet alleen een keerzijde van verstatelijking maar ook van reïficering van ideële en
belangenorganisaties. 25
Een vroege analyse van dit burgerschap bood Alexis de Tocqueville. Hij meende dat
mensen in de moderniteit verlangen naar vrijheid en dat zij die vrijheid, eenmaal gerealiseerd,
benutten om gelijkheid na te streven. Het streven richt zich aanvankelijk op materiële gelijkheid,
waarbij mensen ook van de staat vragen dat deze hun welzijn ter harte neemt. Het actorschap
komt toe aan de staat en, omdat niet slechts enkele maar alle burgers en dus uiteindelijk geen
enkele burger heerschappij toekomt, alleen aan de staat. Het streven naar gelijkheid is uiteindelijk
ook gericht op gelijkheid in geestelijke zin, op uniformiteit. Tocqueville onderschreef het
verlangen naar vrijheid, hij had grote aarzelingen bij het streven naar gelijkheid en hij wees
welzijnspolitiek af. 26 Hij waardeerde het functioneren van het overheidsapparaat en met name van
juristen ter correctie van mogelijke dwalingen in de politiek van de massa. 27 Nog tot medio
twintigste eeuw kende de elite grote aarzelingen bij een brede politieke betrokkenheid van de
bevolking omdat zij de massa beschouwde als onkundig en gevaarlijk. 28
3.2.2 Soevereiniteit
De historische ontwikkeling van de representatieve democratie hield in dat eerst de staat werd
losgemaakt van de soevereine vorst en dat vervolgens beargumenteerd werd dat de statelijke
soevereiniteit de burgers toebehoort. Het soevereiniteitsbegrip werd als ‘majestas’ door Jean
Bodin geïntroduceerd in zijn Six Livres de la République. Volgens hem beschikt alleen de vorst
over soevereiniteit. Johannes Althusius droeg in zijn Politica methodice digesta een andere
zienswijze uit dan Bodin: de soevereiniteit behoort toe aan de samenleving en wordt door
representanten van lichamen in die samenleving opgedragen aan een autoriteit, waarbij allen nog
ondergeschikt blijven aan God. 29 Althusius’ invulling van politiek is corporatistisch, met de
kanttekening dat diens corporatisme uitgaat van het maatschappelijke leven en dat het niet
63