Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

wereldeconomie pas in de zestiende eeuw ontstond, het geldt als een wereldrijk van de
Middellandse Zee. In vergelijking met de hellenistische en Romeinse beschavingen is het leven
van de Helleense polis zelfs dorps te noemen. De moderne staat is derhalve historisch uniek. ‘De
Staat wordt vrij algemeen bepaald als de bestendige organisatie van menschen die op een bepaald
grondgebied aan een bepaald gezag gehoorzamen. Het staatsbegrip vertoont dus essentieel mede
een geografischen inhoud. Het ligt trouwens in het wezen van den Staat op een bepaald
grondgebied, dus in een bepaald geografisch landschap, gevestigd te zijn.’ 9 Zulk een formele
definiëring van het staatsbegrip maakt duidelijk waar de essentie van de staat gezocht moet
worden; dat is beslist niet in groepskenmerken van de bevolking, anders dan hun globale
overeenstemming over de wettelijke orde van hun staat. Tussen staat en natie is er een grote
spanning. 10
Voordat er van naties sprake was, behoorden staten toe aan hun vorsten. Eén van de
eerste doctrines van het Westerse recht is dat God de keizer alle oorspronkelijke macht in handen
geeft en dat de keizer slechts beperkt wordt door het goddelijke of natuurrecht. Gedurende de
Middeleeuwen gingen tradities en locale rechten in toenemende mate het natuurrechtsbegrip
invullen. Het gewoonterecht, beschouwd als uitwerking van het natuurrecht, veranderde in een
kluwen van onaantastbare posities van edelen, beroepsgroepen en bestuursorganen.
Absolutistische vorsten en hun juristen grepen in de zestiende en de zeventiende eeuw terug op de
voornoemde doctrine, maar zij slaagden slechts den dele. Het rechtsstaatsbegrip bouwt voort op
de middeleeuwse intermediaire structuren die, in weerwil van absolutistische pretenties, in de
laatste jaren van het ancien régime nog bestonden. De kleine vorsten, de standenvergaderingen en
de stadsbesturen beschikten ten overstaan van de vorst over bepaalde rechten. Conservatieve
denkers prijzen dit oude constitutionalisme in plaats van de revolutionaire verworvenheden sinds
het einde van de achttiende eeuw.
De Franse revolutionairen traden inderdaad meedogenloos op en tastten niet alleen de
oude posities aan, maar ook de individuele vrijheden die zijzelf aanvankelijk benadrukten. 11 De
revolutie werd door Napoléon Bonaparte beëindigd. Desondanks werden de verlichtingsidealen
die de revolutionairen in hun hart koesterden door Bonaparte en in de restauratie geconsolideerd.
Vanaf de negentiende eeuw, nadat Frankrijk en de rest van Europa tot rust kwamen, groeide de
rechtsstaat uit. De opkomst van de rechtsstaat kan geïllustreerd worden met vorsten die al in de
achttiende eeuw regeerden als verlichte heersers, zoals de Pruisische koning Frederik II, die met
Voltaire contact onderhield, en zoals tsarina Catharina II. Zij kenden hun onderdanen
burgerrechten toe. Deze vorsten stelden hun regering open voor kritiek op hun bestuurlijke
apparaat, mits de loyaliteit aan de vorst zelf niet in het geding kwam. De zelfstandigheid en
kwaliteit van het bestuurlijke apparaat hadden veel te danken aan de professionalisering van
functionarissen.
59