Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

28 Zie ook Eisenstadt 1998, 216. Anders dan Arendt vond Berlin negatieve vrijheid belangrijker dan positieve
vrijheid: hij meende niet dat politiek handelen van grote betekenis is of dient te zijn in het leven van elk
individu. Ignatieff 2000, 227, 230. Berlins onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid is verwant aan
het onderscheid tussen Verlichting en Romantiek. Ignatieff 2000, 201-202. Zie ook Ober 2000, 29.
29 Arendt 1998, 234.
30 Van Gunsteren 1992, 55.
31 Arendt 1990, 93-94, 225-226.
32 De erkenning van pluraliteit wordt hier evenwel niet zover gevolgd dat het bijzondere karakter van de staat
of de samenleving ontkend wordt, zoals wel gebeurt in het klassieke of extreme pluralisme. Voor een kritiek
op dat pluralisme zie Schmitt 1976, 37-45.
33 Crick 1982, 178.
34 Machiavelli, N. (1983) The Discourses, Harmondsworth: Penguin Books, 196. Zie ook Crick 1982, 179.
Crick volgde Machiavelli met de uitspraak: ‘Politics, as Voltaire said of liberty, has no relevance to a city in a
state of siege.’ Crick 1982, 62.
35 Arendt 1990, 179-214.
36 Ben-Eliezer 1993, 404.
37 Van Gunsteren 1992, 20-35. Zie ook de voorstudies Van Gunsteren & Den Hoed 1992a-b.
38 Crick 1982, 142. Vergelijk Arendt 1961, 51.
39 Aristotle 1995, 39 (1261a16-22). Voorafgaand aan de bloei van de Griekste stadstaten had een mensenleven
zin dankzij geboorte (en uiteindelijk goddelijke afkomst) en aristocratie, later werden constructen van
maatschappelijke (utilitaire) of persoonlijke (meritocratische) deugden belangrijker. Meer dan een natuurlijk
gegeven is pluraliteit dan een opgave. Bluhm 1978, 19-20.
40 Arendt 1998, 190. Crick (1982, 214) stelde in zijn A Footnote to Rally Fellow Socialists dat ‘The actions of
free men are always unpredictable. This is why bureaucrats dislike citizens.’ In tegenstelling tot Arendt zag
Martin Heidegger aanvankelijk in maken en later in arbeiden een existentialistische en nationale opgave.
Wolin 2001, 188-202. De oorlogsheld en schrijver Ernst Jünger gaf de rol van soldaat/arbeider in
gelijkaardige zin een vitalistische betekenis. Ipema, J. (1997) In dienst van Leviathan, Ernst Jünger – Tijd en
werk 1895-1932, Nieuwegein: Uitgeverij Aspekt, pp. 142-147, 184-198.
41 Kateb 1984, 14-15; Verhoeven 2003, 60, 65, 101, 122, 298, 311 e.v., 343 e.v.
42 Zie ook Gajduschek 2003.
43 Van Asperen 1998, 88-104. Een pleidooi voor een minimale of permeabele morele gemeenschap kan ook
worden gelezen in Van der Stoep 2002. Zie ook Trommel 2002; Oosten 2000a. De moraliteit van specifiek het
openbaar bestuur bespraken Van den Heuvel e.a. 2002. Hetgeen Van Asperen een ‘brede moraal’ noemde,
werd door een andere filosoof, Sjaak Koenis (1997), buiten de politiek gehouden.
44 Tzvetan Todorov (2001, 185-186) verwoordde de humanistische kritiek dat het christendom geen andere
betrekkingen tussen mensen verlangt, zelfs geen familiale affectiviteit, dan dat zij gelijk zijn in hun liefde
voor en dienen van God. Zie ook noot 52.
45 Held 1998, 153-154. Held verwees hierbij naar Jürgen Habermas.
46 Arendts onderscheid tussen publieke, private en sociale sfeer kan vergeleken worden met het werk van
Norbert Elias (1995, 256-258). Met de voortschrijdende civilisering worden verscheidene gedragsvormen
265