Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

4.2 Noodzakelijk actief burgerschap
In subparagraaf 4.2.1 wordt het handelen van burgers ingeleid. In subparagraaf 4.2.2 wordt de
vrijheid van burgers besproken en daarbij komen twee begrippen uit het derde hoofdstuk opnieuw
ter sprake, namelijk soevereiniteit en sociaal contract. In de twee volgende subparagrafen worden
verscheidenheid en eenheid behandeld. Enerzijds biedt het politieke handelen van burgers ruimte
aan de verscheidenheid die bloeit in vrijheid, anderzijds is dat handelen niet denkbaar zonder
diversiteit. Hoe verschillend mensen ook zijn, niemand staat alleen. Met het gemeenschapsbegrip
komt de verhouding tussen collectief en individu aan de orde, een klassiek thema.
4.2.1 Actief burgerschap
Democratie is niet de hoeksteen van de democratische rechtsstaat. Hannah Arendt, Bernard Crick,
Herman van Gunsteren en Rudy Andeweg wezen erop dat aan democratisch-rechtsstatelijk
bestuur voorafgaat dat er politiek wordt bedreven. 13 Voor Arendt was ‘handelen’ waar het
eigenlijk om gaat. Zij prees politiek handelen vanuit het burgerschap zoals dat zich uitte in de
Amerikaanse Revolutie en Franse Revolutie. Daar deden burgers met hun politieke handelen iets
herleven van de glorie van de Klassieke polis. Het revolutionaire optreden van burgers
consolideert echter. Directe actie wordt al dan niet geheel vervangen door representatie. Arendt
meende dat de Verenigde Staten van Amerika, hoewel dat een representatief bestel kent,
aanvankelijk met de kleinschalige democratie van de verscheidene staten het ideaal van
participatief-democratische politiek dichter naderde dan dat tegenwoordig het geval is met
intensief federaal beleid op allerlei terreinen. Hoe meer federaal beleid, hoe minder federalisme.
4.2.2 Vrijheid en soevereiniteit
De representatieve democratie is een liberale democratie en liberalisme richt zich op vrijheid. Het
bedrijven van politiek gaat evenwel vooraf aan en is volgens sommigen belangrijker dan vrijheid.
Het politieke handelen heeft tot gevolg dat de actor terechtkomt in een web van relaties met
anderen. De verwachtingen en verplichtingen die samengaan met dit web van relaties perken de
vrijheid in en zo blijkt vrijheid een paradox te zijn. De enige vrijheid waarin een ongebondenheid
staande blijft, is die van het afstand nemen van de samenleving (vita contemplativa). Volgens
Hannah Arendt was het een in Westers denken veelgemaakte fout om vrijheid en soevereiniteit
gelijk te stellen. Individuele soevereiniteit gaat niet samen met de pluraliteit van het menselijke
samenleven. De vrijheid die in de publieke sfeer kan bestaan is de vrijheid om iets nieuws te
beginnen; dat wat in gang gezet wordt, zal altijd een bij aanvang onbekend verloop hebben.
Contracttheoretici stellen dat het ongebonden collectief van individuen een samenleving
vormt en een staat sticht waarbinnen de macht over de samenleving wordt uitgeoefend (zie
subparagraaf 3.2.2). Het volk kan, met het oog op de democratische rechtsstaat, soevereiniteit niet
72