Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

11 In de term ‘liberale democratie’ duidt het bijvoeglijke naamwoord erop dat de autonomie van het collectief
(de volkssoevereiniteit) stopt bij de autonomie van het individu. Zonder die autonomie van het individu heerst
er terreur. Dit is een tweede reden voor het onderscheid tussen de publieke en de private sfeer. Todorov 2002,
23-26. (Het in subparagraaf 3.1.2 behandelde onderscheid tussen representatie en vertegenwoordiging bood
een eerste reden.)
12 Van der Pot e.a. 1995, 134. Vergelijk Lokin & Zwalve 1992, 32-38.
13 McClelland 1999, 254.
14 Crick 1982, 148.
15 McClelland 1999, 144-145. Vergelijk Hoogers 1999, 194. Hannah Arendt (in: Bernauer 1987, 48) duidde in
dit verband op een dubbele moraliteit. Henry Kissinger (1995, 56 e.v.) wees op de pioniersrol van de Franse
eerste minister Armand du Plessis, de kardinaal van Richelieu, in het voeren van buitenlands beleid onder
verwijzing naar staatsbelang in plaats van moraliteit.
16 Aldus Siéyes (sic), overgenomen uit Franken 1995, 317. De onderzoeker vermoedt dat is bedoeld
Emmanuel Joseph Sieyès.
17 Ryan, in: Tocqueville 1994, xix.
18 John Locke zag representatieve instituties en machtenscheiding in samenhang met economische
ontwikkeling of modernisering: geldeconomie, welvaartsstijging, bevolkingsgroei en welvaartsverschillen.
Locke 1994; Den Hartogh, in: Locke 1994, 51-52.
19 Dat representanten het volk leiden, is overigens niet een uitgangspunt van alleen ‘gevestigde’ ideologieën
als liberalisme, conservatisme en socialisme, ook sommige groenen richten zich op iets als een autoritair
ecologisme. Zie Dobson, in: Mertens 2001, 61-74; Huitema 2002a, 9, 11-15.
20 Hoogers 1999, 221.
21 Vergelijk Tromp 1995, 185-190.
22 Burkens e.a. 1997, 14, 21. Zie ook WRR 2002, 43-48; Bax, in: Holterman e.a. 1991, 270.
23 Vergelijk WRR 2002, 18-19.
24 De verhouding tussen welzijnsarrangementen en burgerschap wordt bijvoorbeeld besproken in Raad voor
de Volksgezondheid en Zorg (2000) De rollen verdeeld, Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg;
Struijs, A.J. (2000) Burgerschap en eigen verantwoordelijkheid, in: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg,
De rollen verdeeld: achtergrondstudies, Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, pp. 7-50;
Andriessen & Oosten, 2002.
25 Vergelijk Daalder 1995; Lijphart 1992; Kickert 2003.
26 Todorov 2001, 31-35.
27 De Tocqueville 1994, 272-280.
28 Hooghe 2002, 15-16.
29 Woldring 1996, 116-120.
30 De bestuurders in de Lage Landen waren allicht meer bekommerd om de aantasting van hun autonomie
door de centralisatieneiging van de vorst dan om diens rooms-katholieke geloofijver als bedreiging van hun
gewetensvrijheid.
67