Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

etatistisch is zoals het fascistische corporatisme. Opvattingen die voorbij gaan aan de vorstelijke
positie werden in de zestiende eeuw naar voren gebracht bij de Opstand in de Nederlanden: de
Staten van de provinciën, samengesteld uit stadsbestuurders en landadel, verklaarden zich
soeverein en verenigden zich tot een confederatie. Het vroege protestantisme kende in het
algemeen een opzet naar de idee van volkssoevereiniteit door aan te geven dat vorsten de dienaren
van hun volk zijn. Dat was een constructie om verzet tegen of afzetting van een rooms-katholieke
vorst door zijn protestantse onderdanen te rechtvaardigen. 30
Wat omhelst nu de soevereiniteit waar vorsten en representatieve lichamen zo veel om
streden? Volgens Carl Schmitt is de soeverein degene die de orde van de wet instelt en opheft.
Opheffing van de orde van de wet wordt in sommige constituties mogelijk gemaakt door een
bepaling van staatsnoodrecht. ‘Souverän ist, wer über den Ausnahmezustand entscheidet.’ 31 Deze
soevereiniteit berust bij één of meerdere staatsorganen, soms bij alleen de president. De
soevereiniteit is overgegaan van de vorst op de staat. In principe bevindt een staat zich niet onder
het gezag van een andere macht maar bedekken staten het aardoppervlak als elkaars gelijken
binnen de internationale rechtsorde. Het staatsbegrip omvat het gewelds- en belasting-monopolie.
Soevereiniteit als uiterste macht kleeft aan de staat, maar is in een democratisch-rechtsstatelijk
stelsel niet op een enkel punt geconcentreerd. Zo bezien is het niet aanvaardbaar dat een president
wanneer het hem goeddunkt de werking van het democratische recht voor onbepaalde tijd kan
opschorten. Het democratisch-rechtsstatelijke soevereiniteitsbegrip laat zich vergelijken met het
Romeins ‘imperium’ dat inhield dat in de Romeinse republiek verscheidene ambtsdragers de
staatsmacht deelden. Het staatsnoodrecht hield in dat hierop slechts voor bepaalde tijd een
uitzondering mogelijk was. De dan benoemde dictator moest zijn militaire campagne in zes
maanden afronden, na die periode eindigde zijn almacht. Jean-Jacques Rousseau was een andere
opvatting toegedaan dan de eerdere republikeinse Romeinen en de latere modernen die lering
hebben getrokken uit de totalitaire ervaring: volgens Rousseau is de soevereiniteit per definitie
onvervreemdbaar en ondeelbaar. 32 Ook Bodin en Althusius meenden dat soevereiniteit ondeelbaar
is. Overigens liet Rousseau soevereiniteit samenvallen met wetgeving en ging hij ervan uit dat de
uitvoerende macht doet wat haar benaming impliceert: de wetten ten uitvoer brengen. 33 In
gelijkaardige zin werd tot in de twintigste eeuw van de rechterlijke macht verondersteld dat deze
niets meer doet dan oordelen over de naleving van wetten (zie subparagraaf 5.1.6, noot 21).
Volgens de klassieke notie is de nationale staat soeverein en autonoom. De (interne)
soevereiniteit houdt in dat de staat een monopolie heeft om eenzijdig rechtsverplichtingen op te
leggen binnen het betreffende territoir en om de naleving daarvan zonodig met geweld af te
dwingen. De autonomie, ook wel externe of volkenrechtelijke soevereiniteit genoemd, houdt in
dat er geen andere staten binnen het nationale territoir bevoegd zijn. Het staatsbegrip veronderstelt
wel dat er meerdere staten zijn; het hernieuwd gebruik van het begrip in de vroege Renaissance
64