Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

voorop stellen (stemmen behalen) en dit ten koste van de aandacht voor hun idealen of
programmatische doelstelling (waarden realiseren), 21 dan is temeer begrijpelijk waarom
professionele politici met burgerparticipatie moeite zouden hebben: als representatie een doel is
geworden dan is participatie zeer bedreigend.
3.1.4 Profiel van de democratische rechtsstaat
Bij wijze van afsluiting van deze paragraaf wordt een profiel van de democratische rechtsstaat
geschetst. De democratie wortelt in het Klassieke Griekenland en de rechtsstaat wortelt in het
Klassieke Rome. Het ideaaltypische model van de representatieve democratie kwam tot wasdom
in de negentiende en de twintigste eeuw. De burgerlijke omwentelingen in Europa aan het einde
van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw, waarvan de Franse Revolutie van 1789
de meest bekende is, bevestigden het einde van het ancien régime. Enkele kenmerken van het
ancien régime waren een absolute vorstelijke macht en een daarmee deels strijdige feodale
hiërarchie, alsook een maatschappelijke waarborging van religie door de staat. De burgerlijke
omwentelingen (be)vestigden in de staatsinrichting de parlementaire democratie, soms in een
presidentiële variant en vaak nog met een constitutioneel monarch. De ontstane representatieve
democratie werd het Westerse en later mondiale ideaaltype voor de staatsinrichting.
Het publiekrecht karakteriseert Nederland als democratische rechtsstaat. In het leerboek
Beginselen van de democratische rechtsstaat zijn vier uitgangspunten genoemd: het
legaliteitsbeginsel, machtsverdeling, grondrechten en rechterlijke controle. Het vierde garandeert
in zekere zin de drie andere uitgangspunten. 22 De rechtsstaat gaat uit van en richt zich op de
soevereiniteit. 23 Rechtsstatelijkheid omvat rechten, hangt in historisch opzicht samen met
eigendom of bezit en is geïncorporeerd in de representatieve democratie. Een representatieve
democratie heeft de volgende kenmerken: rechtsstatelijk bestuur met een zelfstandige rechterlijke
macht, controle door een volksvertegenwoordiging van de regering, wetgeving door een
volksvertegenwoordiging, periodieke verkiezing van volksvertegenwoordigers door een breed
electoraat en verticale toezichtsrelaties. Voor de democratische en sociale rechtsstaten die de
Westerse wereld nu kent, zijn dat slechts minimale criteria. De genoemde uitgangspunten en
kenmerken hebben voornamelijk betrekking op de relaties tussen instituties onderling.
3.2 Gegarandeerd en passief burgerschap
In deze paragraaf komt aan bod wat in de vorige paragraaf nog nauwelijks is besproken: het
burgerschap. Het volk is soeverein, maar daarbij wordt in de representatieve democratie
aangegeven dat burgers de uitoefening van staatsmacht opdragen aan representanten.
62