Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

dus reeds voor de polis. ‘De Grieken […] beschouwden de stad als de ruimtelijke
uitdrukkingsvorm van een politieke gemeenschap. De waarden die deze gemeenschap in stand
hielden, behoefden een materiële uitdrukking. Zo was de agora een open ruimte in het centrum
van de stad waar de belangrijke politieke beslissingen aan het volk (dēmos) werden voorgelegd.
In de agora had iedereen een gelijke stem zodat de macht (kratos) een gedeelde macht was. De
agora was daarmee de ruimtelijke uitdrukking van het staatsmodel van de democratie
(dēmokratia). Anderzijds waren de rechtsorde en de religieuze grondslag van de polis belichaamd
in het prytaneum, een openbaar gebouw waarin recht werd gesproken en waar ter ere van de theos
polieus permanent een vuur brandend werd gehouden.’ 14 Met de Griekse term ‘polis’ werd
oorspronkelijk de samenleving van de stadstaat aangeduid en voor de nederzetting werd dan
‘asty’ gebruikt. Bij de Romeinen waren dit respectievelijk ‘civitas’ en ‘urbs’. 15
De Atheense republiek die Socrates ter dood veroordeelde, bracht in Plato een
diepgaande teleurstelling in democratische politiek teweeg. Er ontstond een kloof tussen
wijsbegeerte en politiek doordat de filosofen zich van de wereld afwendden, dat leek veiliger voor
ze, en zich concentreerden op de vita contemplativa. 16 In Plato’s ideale constitutie bedrijft de
koning-filosoof politiek als ‘maken’. Eén van de voornaamste punten van kritiek op Plato is dat
hij de polis inricht als oikos: het vrije politieke handelen vervangt hij door een regime dat
overeenkomt met de geleide productie in het huishouden. In de sociale stratificatie van de
republiek in de Griekse Oudheid nam de vrije burger de hoogste plaats in. De man die in de polis
vrij burger was, had verder de minder nobele hoedanigheid van hoofd van een huishouden. Aan
hem voorbehouden waren het verrichten van daden op het slagveld en het spreken in vergadering
op de agora, en hierin kon hij excelleren. 17 Zijn ‘hogere mens-zijn’ kenmerkt zich aldus door
handelen (praxis) en spreken (lexis). 18
In de Griekse en Romeinse Oudheid was er een staatsbegrip dat burgers opheft uit hun
private sfeer, uit hun aardse bestaan. In de Middeleeuwen was van dit begrip geen sprake meer.
Het rooms-katholicisme maakt de mensen tot een universele gemeenschap, de vraag was alleen of
de keizer danwel de paus die gemeenschap leidde. Na de Middeleeuwen kwam het staatsbegrip
geleidelijk terug. De term ‘staat’ is afgeleid van ‘status regis’. Hieruit blijkt dat belangstelling
voor de toestand waarin de persoon van de vorst zich bevindt, overging in belangstelling voor de
samenleving. Trudy van Asperen schetste de ontwikkeling vanaf het moment dat het roomskatholicisme
door het protestantisme bijgetreden wordt, als volgt: ‘Het besef van de door de
godsdienstoorlogen verloren eenheid drong geleidelijk bij steeds meer mensen door. De
verlichtingsfilosofie heeft, reagerend op deze situatie, programmatisch uitgewerkt hoe een
samenleving van mensen met fundamenteel andere levensoriëntaties eruit zou moeten zien.
Globaal gesproken draait die oplossing uit op een scheiding tussen privé en publiek.’ 19
251