Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

De uitgroei van de rechtsstaat dankzij de impuls van Verlichting kende ondermeer een
nadere systematisering en optekening van het recht, de codificatiebeweging. 12 Anders dan het
oude constitutionalisme met zijn veelvormige locale rechten, kent de rechtsstaat uniformering en
objectivering. Dat doet het moderne openbaar bestuur neigen naar zelfreferentieel handelen.
Wellicht zelfs in die mate dat responsief handelen de betekenis krijgt van impulsief en
onhoudbaar. De belangen en wensen van burgers zijn geabstraheerd, gerepresenteerd in de
bepalingen die de staat aan zijn eigen handelen meegeeft. De rechtvaardiging van beleid bestaat
uit ander, eerder beleid.
Bureaucratie en rechtsstaat hangen nauw samen. Voor ambtenaren is het recht hun
eerste instrumentarium naar de samenleving, de uitbreiding en kracht hiervan komt hun werk dus
ten goede. Daarbij beschermt zelfbinding van de staat, in het ambtenarenrecht, de ambtenaren
tegen hun vorst of politici. Rechtsstaat en bureaucratie dienen primair de burgers: ‘Bureaucracy
has become something of a pejorative term, but modern bureaucracy has its origins in the
perfectly laudable intention of the state to treat everybody the same.’ 13 De terughoudendheid van
de rechtsstaat laat ruimte voor het handelen van vrije burgers. ‘Certainly, at any given time a
settled legal order is necessary for freedom and politics.’ 14 De moderne leer wil dat de ambtenarij
in het proces van beleidsvorming informatie verzamelt, beleidsopties vergelijkt en dan in
conceptvorm een definitief besluit voorlegt aan politiek ambtsdragers.
De zelfbinding van de staat maakt deze niet machteloos want ze kan al dan niet tijdelijk
ongedaan worden gemaakt. Voor het terzijde schuiven van de rechtsstaat kenden de Romeinen het
principe salus populi suprema lex (het welzijn van het volk is de hoogste wet), een principe dat bij
calamiteiten extreem handelen van de staat rechtvaardigt. Het ziet op handelen van de staat dat
nodig is om de staat te handhaven. Na de Romeinse Oudheid is de christelijke interpretatie van
salus populi suprema lex iets anders, minder toegeeflijk. De extremiteit van het handelen omwille
van de staat is wel aanvaardbaar, maar of het onder Gods wil nog gerechtvaardigd is moet de
vorst in kwestie maar afwachten. De heerser neemt het op zich om zich in het hiernamaals te
moeten verantwoorden. De christelijke interpretatie van het principe is uit de vroeg-moderne
traditie bekend als de raison d’état. 15
3.1.3 Representatie
De staat wordt bestuurd door representanten. Rechtsstatelijkheid betreft de wijze van bestuur door
representanten maar niet de positie van representanten als zodanig. Representatie kan inhouden
dat regeerders door geregeerden worden gekozen, maar het gangbare model is dat regeerders door
representanten van geregeerden worden gekozen. ‘Le peuple ne peut parler, ne peut agir, que par
ses réprésentants.’ 16 Zo zijn niet de relaties tussen burgers en politici het meest centrale aspect van
representatieve democratie, maar de relaties tussen instituties onderling. Charles de Montesquieu
60