Ruimte voor een democratische rechtsstaat - RePub - Erasmus ...

in eigen handen houden daar dit een eenheid impliceert en geen pluraliteit. Op de eenheid van een
soeverein volk dat bestuurd wordt door de algemene wil (volonté générale) kan een demagoog vat
krijgen om een tirannie te vestigen. Alexis de Tocqueville wees na zijn studiereis door de
Verenigde Staten van Amerika op de nare consequenties van een almachtige publieke opinie en
van conformisme. De Founding Fathers van de Verenigde Staten begrepen dat al en richtten zich
op pluraliteit. Politiek handelen kan niet samenvallen met de soevereiniteit die aan de staat kleeft.
In de democratische rechtsstaat wordt de almacht dan ook opgedeeld in de posities van
verschillende organen en slapende gehouden. Het bestaan van ruimte om te handelen vergt dus
een diffuus soevereiniteitsbegrip. De noties van volkssoevereiniteit en sociaal contract kunnen die
invulling schragen.
4.2.3 Pluraliteit en politiek handelen
Hannah Arendt maakte onderscheid tussen ‘labor’, ‘work’ en ‘action’: respectievelijk het arbeiden
als van een landarbeider of slaaf, het maken als van een ambachtsman en het handelen als van een
burger in politieke zin. De gebruikelijke benadering van politiek bedrijven als ‘maken’ miskent
volgens haar dat mensen geen grondstof zijn in een productieproces, maar unieke en creatieve
individuen. Aan de pluraliteit van het menselijke samenleven, die wordt erkend in de benadering
van politiek bedrijven als ‘handelen’, is een onvoorspelbaarheid en onzekerheid eigen. Het is
verleidelijk om uit politiek de onvoorspelbaarheid en onzekerheid weg te nemen, maar volgens
Arendt wordt politiek bedrijven dan gereduceerd tot ‘maken’. Politiek is juist het omgaan met
verschillen. Pluraliteit is een basisconditie voor politiek handelen; ze kent gelijkheid en
onderscheid. Dankzij de gelijkheid kunnen burgers zich in de publieke sfeer tot elkaar richten.
Pluraliteit kent ook onderscheid tussen individuen en opvattingen, waardoor communicatie en
begripsvorming kunnen plaatshebben. Crick volgde Arendt in het onderscheid tussen ‘handelen
en ‘maken’. Hij verdedigde de democratische politiek tegen ondermeer wetenschap, technologie
en bureaucratie, die alle streven naar onzekerheidsreductie.
Het politieke burgerschap kende bij de Oude Grieken al wel een diversiteit van opinie,
maar de huidige pluraliteit is een kenmerk van een veel meer heterogene samenleving. Denk maar
aan de gevolgen van mondiale migratiestromen. Binnen het menselijk gegeven van pluraliteit is
toch een minimale basis van overeenstemming nodig zonder welke de ene mens niet bereid is met
de andere samen te handelen. De samenleving is een morele gemeenschap: er bestaat een
minimale consensus over de aard van de samenleving die misschien beter wordt opgevat als
verenigbaarheid dan als gemeenschappelijkheid. Arendt gaf aan dat zij die in de loop van de
geschiedenis intimiteit of gevoelsgemeenschap benadrukken dat doen omwille van hun uitsluiting
van de samenleving. Buiten de ene gemeenschap benadrukken zij het belang van de andere
gemeenschap. Haar analyse betreft vooral joden, maar blijft niet tot hen beperkt: christelijke
73