Boude bewoordingen

den. Vanwege de weerzin die het openen van lijken oproept is legitimering
noodzakelijk. Hij wenst niet te zondigen. Het normatieve, legitimerende
woord gaat aan het beschrijvende, wetenschappelijke woord vooraf. In het
boek van zijn leerling Vigevano uit 1345 is het verbod zelfs het eerste woord,
het openingswoord. Omdat de kerk dissectie van lijken verbiedt, moet
anatomie worden bedreven aan de hand van getrouwe afbeeldingen: per figuras
depinctas recte. Deze afbeeldingen hebben als bijkomend voordeel dat
ze het mogelijk maken anatomie te beoefenen zonder gehinderd te worden
door kwalijke geuren. Men kon zich in feite op Galenus blijven baseren, en
dat had voordelen zoals Van den Berg elders (1979/1994) benadrukt. De anatomie
werd in die tijd gehinderd door het afgrijzen dat door de geur en de
aanblik van menselijke resten (in diverse stadia van ontbinding) werd opgeroepen.
Het vergde een grote hoeveelheid lugubere, smerige, vaak nachtelijke
arbeid om uit de stoffelijke overschotten, die op kerkhoven en galgenvelden
moesten worden verzameld, het gave en schone skelet of spierstelsel
tevoorschijn te halen dat Vesalius uiteindelijk in zijn wetenschappelijke
kunstwerk liet afbeelden. Vigevano voegt platen toe om te voorkomen dat
toekomstige anatomen aan smerige arbeid worden blootgesteld en ook nog
eens gedwongen worden om te zondigen tegen het verbod.
Van den Berg benadrukt dat Vigevano nooit rechtstreeks kennis kan
hebben genomen van dit verbod. Er was geen tekst die anatomie verbood.
Het was een misverstand. De bul had niet op anatomie betrekking. In de
oren van deze beschroomde, ongeoefende anatomen klonk de geringste
bedenking als een beschuldiging (p. 84). Het misverstand heeft belangrijke
gevolgen gehad, stimuleerde niet alleen de anatomie van het gesloten
lichaam, maar ook de invoering van fraaie illustraties. De anatomische afbeelding
wordt het voornaamste instrument van de anatoom van het gesloten
lichaam. Het verbod fungeerde als mogelijkheidsvoorwaarde voor een
nieuw wetenschappelijk genre, de anatomische atlas. Men handelde op
grond van een verbod dat er niet was, maar deze restrictie had als positief
effect dat de anatomische illustratie mogelijk werd. De platen van Vigevano,
aldus Van den Berg, hebben we te danken aan een bijzonder
vruchtbare vergissing. De wet, het woord van de Ander, bleek in hoge
mate productief.
Van den Berg richt zijn aandacht ook hier op terloopse opmerkingen en
details. Zijn eerste reactie is er een van verbazing. Daarop volgt het durcharbeiten.
Telkens weer schuift hij zijn cursor naar dezelfde plaatsen. In de Anathomia
van Mundinus is de afbeelding nog absent – Van den Berg wordt
niet moe dit te herhalen. Het blijft hem verbazen. Want een anatomie
zonder afbeeldingen is eigenlijk niet mogelijk. Wie met een ongeoefend
oog het lichaam opent, zal zo goed als niets onderscheiden wanneer de blik
niet door afbeeldingen wordt ondersteund (p. 86). De illustraties anticipe-
103