Boude bewoordingen

zoeksobject. Zijn werk maakt deel uit van de tijd, de stijl waartegen hij
ageert. Hij is niet minder drammerig dan zijn anarchistische tijdgenoten.
Hoewel hij zich naar eigen zeggen tot de ‘enkelingen’ richt, spreekt hij in
werkelijkheid, meer dan welke andere wetenschappelijke auteur van zijn
tijd ook, de massa, le peuple aan. Zijn stijl is helder, direct, provocerend,
emotioneel, bij vlagen opruiend. Hij roept op tot verzet en weet de massa te
bereiken, niet in de laatste plaats de generatie studenten die, terwijl hij zijn
boeken schrijft, massaal de universiteit bezoekt.
Er bestaat een zekere verwantschap tussen de conservatieve rebel Bolland
en de conservatieve rebel Van den Berg. In beide gevallen betreft het selfmade
intellectuelen, autodidacten. Beide auteurs brachten een eigenzinnig
oeuvre voort dat op bewondering òf afkeer kan rekenen – een meer gematigde
reactie lijkt niet mogelijk. Beide auteurs richtten zich tot een kleine
kring van ingewijden, maar wisten een groot publiek te bereiken, en combineerden
gezagsgetrouwheid met rebellie. Vooral dit laatste is van belang.
In zijn onderzoek naar de negentiende eeuw beschrijft Van den Berg
twee typische biografieën: die van de hooligan en die van de selfmade man.
De hooligan is de gedoogde rebel die tot rebellie aanmoedigt. De selfmade
man weet door ijver, studie en competitie zijn maatschappelijke positie te
verbeteren. Beiden hebben weinig op met het establishment. In Bollands
biografie, op boeiende wijze door Otterspeer (1996) beschreven, zijn beide
scenario’s aanwezig. Bolland begint als hooligan, dat wil zeggen als rebel.
Hij brengt zijn jeugd op straat en in een kelderwoning door, zonder licht
of sanitair. Na de dood van zijn vader verdient zijn moeder de kost als
prostituée. Op elfjarige leeftijd verlaat hij de school en vindt emplooi bij
de artillerie, waar hem primitieve wiskunde wordt bijgebracht. Hij is gewelddadig
en drankzuchtig en wordt, na een ernstige subordinatie, tot
tuchthuisstraf veroordeeld. Hij brengt drie jaar in de gevangenis door en
blijkt, net als Proudhon, baat te hebben bij tucht. Hij profiteert van de regelmaat,
de ordelijkheid, de discipline van het gevangenisregime. Net als
Proudhon slaat hij aan het lezen. In de gevangenis maakt zich een leer- en
leeswoede van hem meester. Hij verandert van hooligan in selfmade man.
Door extreme ijver en werkdrift weet hij zichzelf vanuit een ogenschijnlijk
kansloze positie omhoog te werken. In 1896 keert hij terug in Leiden,
waar hij zijn tuchthuisstraf uitzat, maar nu als deftige hoogleraar in de wijsbegeerte
die de strijd aanbindt met modernisme, socialisme en anarchisme
– al kan hij zijn aard natuurlijk niet verloochenen. Ondanks zijn hoge hoed
en rokkostuum blijft hij de luidruchtige rebel die het met alle autoriteiten
van zijn tijd (vooraanstaande wetenschappers, gezagsdragers, kerkelijke
kopstukken) telkens weer aan de stok krijgt en wiens provocatieve dagbladstukken
hevige beroering wekken. Hij komt op voor orde, vaderland
en huisgezin, maar komt voortdurend in conflict met zijn tijd. Hij geeft af
191