Boude bewoordingen

Van Renterghem en beschrijft hij de levensgeschiedenis van Breuers beroemde
patiënte Bertha Pappenheim (Anna O). Zijn kritiek op de psychoanalyse
betreft in de eerste plaats de overdreven nadruk op infantiele seksualiteit. Termen
als ‘oraal-kannibalistische fase’, ‘oraal-sadistische fase’ en ‘polymorf pervers’
acht hij overdreven. Freud hechtte teveel geloof aan de verhalen van volwassen
vertegenwoordigers van de Victoriaanse bourgeoisie van rond de
eeuwwisseling. Het kind zelf is in Freuds werken vrijwel absent (p. 84). De
verhalen zijn bovendien op een kunstmatige wijze tot stand gekomen, namelijk
op de divan – een situatie die tot het vertellen van erotische reminiscenties
uitnodigt. Vervolgens werden ze ook nog eens theoretisch bewerkt door een
analyticus met een extreme interesse voor het seksuele. Ook maakt Van den
Berg bezwaar tegen Freuds biologistisch-solipsistische interpretatie van seksualiteit,
die met name tot uitdrukking komt in het gebruik van de term ‘drift’
(in het Engels: ‘instinct’). Het verschil tussen mens en dier lijkt in deze termen
weg te vallen. Moderne mensen worden volgens Freud gemotiveerd door
wensen die uit de tijd van de oerhorde stammen, toen wij nog dieren waren.
Bij fenomenologen bevindt de mens zich in de wereld, bij de dingen en bij de
ander. Bij Freud is de mens juist introvert. Zijn mentale bestaan wordt gereduceerd
tot een strijd tussen psychische instanties.
Freud miskent met andere woorden het belang van het object. In werkelijkheid
wordt het menselijke bestaan niet biologisch-hormonaal gedetermineerd,
aldus Van den Berg. Het staat veeleer in het teken van een objectgericht
verlangen. Ook verwijt hij Freud het belang van het verleden te
overschatten. Heden en toekomst zijn bij Freud vrijwel zonder betekenis. De
dieptepsychologie voert weg van het concrete, actuele menselijke bestaan
naar de vroege kindertijd, of zelfs naar de oertijd (de fylogenetische kindertijd)
van de mensheid. Voorts beschuldigt hij Freud van ‘therapeutisch nihilisme’
omdat hij tegen het einde van zijn leven concludeerde dat analyse eigenlijk
niet hielp. Dat kwam, aldus Van den Berg, omdat hij analyse toepaste
op ziektebeelden die in feite constitutioneel bepaald waren (zoals perversies)
en daarmee ontoegankelijk voor psychotherapie. Zijn meest basale kritiek is
echter dat Freud het menselijke bestaan degradeert tot animaliteit door het
hogere – esprit – vanuit het lagere – drift – te verklaren. Waar fenomenologen
zich bij voorkeur van sierlijk, poëtisch proza bedienen en het menselijke bestaan,
met name ook intermenselijke contacten, poëtiseren, doet Freud zijn
best om alle poëzie aan de menselijke existentie te ontnemen (1991, p. 200).
Van den Berg wil Freuds tekorten metabletisch begrijpen. Om te beginnen
was het onbewuste geen ontdekking van Freud, maar van velen
(Ribot, Bernheim, Azam, Janet, Bergson, Dessoir, Van Eeden en anderen).
De ontdekking van het onbewuste werd door diverse onderzoekers vrijwel
gelijktijdig wereldkundig gemaakt. De gelaagdheid van de persoon was in de
jaren tachtig van de negentiende eeuw een ‘uitgemaakte zaak’ (p. 135) en het
136