Boude bewoordingen

De Renaissance wordt gekenmerkt door een symmetrische bouwwijze.
De grondvorm is de cirkel. Het authentieke christendom raakt in de verdrukking.
Voor een christelijke eredienst zijn Renaissance-tempeltjes in
de regel weinig geschikt. Anders is het gesteld met de barok. De Sint-Pieter
is de grootste kerk ter wereld. De pijlers die de koepel dragen zijn breder
dan de Domtoren, die rechtop onder de koepel zou passen – al ziet
men dat het niet kan, aldus Van den Berg. De kerk is extreem zwaar en
lijkt de hoogte, die met geweld is aangebracht, te weigeren. De barok lijdt
in het algemeen aan laagte, aan negatieve hoogte. De Sint-Pieter is naar
buiten gericht. Hij pronkt, spreidt macht ten toon, reikt letterlijk naar buiten.
Het is geen toeval dat in 1540, bij het begin van de barok, de orde der
jezuïeten officieel werd bevestigd: de organisatorische belichaming van de
barok. Typerend voor de barok is onrust en zwaarte. De robuuste gevel
van de Gesù, gebouwd van compacte, massieve stenen, wekt de indruk
enorm zwaar te zijn. De buitenzijde beklemtoont het zware. Wie de kerk
binnengaat, wacht echter de verrassing die eerder werd besproken: het
binnen baadt zich in het licht uit de koepel, de hemel. Deze waterval van
licht suggereert hoogte. Deze kerk is uit op effecten, op contrasten. Zij is
een ervaring. De zwaarteloze hemel is een illusie, haar hoogte is een illusie.
De barok duurt tot de tijd van Saccheri, Hume, Trembley, Richardson,
Cheyne en Linnaeus. De belofte van hoogte houdt twee eeuwen stand.
Dan wordt de illusie afgewezen. Men volstaat met de kopie. De gothic revival
is een feit. Quasi-abdijachtige landhuizen verrijzen.
Pas in de twintigste eeuw worden weer pogingen ondernomen een eigentijdse
bouwstijl te introduceren, aldus Van den Berg. In 1906 bouwt
Frank Lloyd Wright de Unity Temple, een kerk in fabriekshalstijl. Het licht
valt ongenuanceerd hard en wit door de ramen. Is er nog wel een grens
tussen binnen en buiten? Een tweede, niet minder belangrijk initiatief is de
kapel Notre-Dame-du-Haut van Le Corbusier bij Belfort uit 1950, niet zonder
verwantschap met de sprookjesachtige Sagrada Familia van Gaudi te
Barcelona, aldus Van den Berg. Le Corbusiers kapel heeft iets van een
bouwval. Is dit het begin van een nieuwe spiritualiteit? Wie de kapel wil betreden
moet naar de ingang zoeken. De ramen zijn klein, de muren blikken
absent over het immense landschap heen, het zware dak buigt naar beneden,
hoogte wordt niet bereikt. De sfeer binnen is sfeerloos, en toch echt. Van
den Berg vertrouwt op zijn eigen gewaarwording als bezoeker. De onmiddellijke
indruk is maatgevend. Zij vormt het begin van de analyse.
Architectuur, aldus Van den Berg, is de geschiedenis van de hoogte van
het binnen. Fysieke hoogte betekent op zichzelf nog niets. Die afstand is
slechts de voorwaarde van werkelijke, ervaren hoogte. In 1740 komt een einde
aan echte hoogte. Vanaf dat moment wordt een oneigenlijke spiritualiteit,
een quasi-spiritualiteit door architectuur begrensd. En precies op dat
238