Boude bewoordingen

met terloopse, zijdelingse opmerkingen. Pedagogische adviezen uit vroeger
eeuwen wekken nu verbazing, aldus Van den Berg. Montaigne schreef wel
over levenstijdperken maar ‘vergat’ de puberteit. Hij gaf opvoeders de raad
kinderen filosofische dialogen te laten lezen en Locke meende dat men kinderen
als rationele wezens moest behandelen. De kindertijd was een quasivolwassenheid.
Geen enkel pedagogisch geschrift deed vermoeden dat het
kind gezien werd. Het kind werd niet gezien, het was afwezig, aldus Van den
Berg. Rousseau was de eerste auteur die het kind zag (p. 27). Kinderen zijn
geen volwassenen, aldus Rousseau, en redelijkheid is het resultaat van opvoeding,
niet iets dat men vanaf het begin mag vooronderstellen.
Deze passage is typerend voor de werkwijze van Van den Berg. De evidenties,
de apriori’s van de hedendaagse ontwikkelingspsychologie lijken
van recente datum. Dat wat de hedendaagse ontwikkelingspsychologie
voortdurend herhaalt en bevestigt, namelijk dat kinderen kinderen zijn,
werd lange tijd niet of slechts terzijde uitgesproken. Een metabletische lectuur
van de literatuur uit die tijd zal deze terzijdes cursiveren. In 1956 is het
verschil tussen kindertijd en volwassenheid evident. Des te opmerkelijker is
het dat auteurs uit de tijd vóór Rousseau hiervan niets zien. Voor een pedagoog
uit 1956 is het onmiskenbaar dat kinderen geen volwassenen zijn. Het
is de evidentie waarmee elke moderne pedagogische of ontwikkelingspsychologische
verhandeling begint. In de tijd van Montaigne en Locke slaagde
men er in dit met nadruk te veronachtzamen, niet op te merken. De metableticus
is een verandering op het spoor, een hiaat: de afwezigheid van de
kindertijd, zowel in teksten als in de waarneming. De kindertijd werd niet
vermeld en niet gezien. De woorden niet en niets, gecursiveerd, zullen we
nog vaak in Van den Bergs geschriften aantreffen (cf. 1996, p. 20).
Wat is het dat Rousseau opeens wèl ziet en Locke en Montaigne niet?
De romanticus Rousseau, aldus Van den Berg, is de eerste die de kindertijd
als een idylle percipieert en de volwassenheid als een nieuwe situatie. Kindertijd
en volwassenheid worden van elkaar gescheiden door een crisis. Bij
Rousseau gaat het om een plotselinge, acute crisis, een ogenblik van crisis. De
puberteit is bij hem een opvallend kortstondige episode, waarvan hij de
duur lijkt te onderschatten. Hij ziet, maar het is een minimum van zien.
Het fenomeen is aanwezig, maar in minimale zin, als een ogenblik van crisis.
Bij Locke vindt men over de puberteit, over de volwassenwording ‘geen
woord’, aldus Van den Berg, bij Montaigne ‘geen letter’ (p. 30). Een fenomeen
dat door ons niet over het hoofd gezien kan worden, wordt door
Locke en Montaigne niet en door Rousseau slechts zeer kortstondig gezien.
Tussen Aristoteles, die er één (beroemde) pagina aan wijdde, en
Rousseau is er in de literatuur niets of bijna niets te vinden over het fenomeen
van de volwassenwording. Na zijn verbazing hierover een aantal
malen te hebben uitgesproken, stelt Van den Berg de volgende, metableti-
68