Boude bewoordingen

tuatie heeft zich nu voldoende uitgekristalliseerd. Het boek uit 1969 komt
precies op tijd. Het komt als geroepen. Ik zal eerst het hoofdstuk uit het
boek van 1959 bespreken. Vervolgens komt Medische macht en medische
ethiek zelf aan de orde.
§ 4 Misnoegde artsen
In 1959 publiceert Van den Berg het eerste deel van Het menselijk lichaam,
een onderzoek naar de veranderingen die het lichaam vanaf de dertiende
eeuw heeft ondergaan. Het eerste hoofdstuk, Gewetensconflict van een huisarts,
is echter uitdrukkelijk gewijd aan de actuele situatie waarin de arts
zich anno 1959 bevindt. De eerste paragraaf draagt de titel ‘Misnoegde artsen’.
Van den Berg schetst daarin de uitgangssituatie van zijn boek. De arts
wordt door gewetensconflicten geplaagd. De legitimiteit van zijn handelen
is problematisch geworden. Om dit duidelijk te maken volgt Van den Berg
een ‘anekdotische’ werkwijze. Uit persoonlijke gesprekken maakt hij op
dat sprake is van een algemene stemming van misnoegen onder artsen. Hij
komt tot het vermoeden dat deze artsen, wetend of onwetend, op hetzelfde
vraagstuk stoten: het onvermogen van de officiële geneeskunst om stervenden
werkelijk bij te staan. De beroepsgroep wordt geplaagd door een
‘algemene malaise’ (p. 13) die echter alleen mondeling ter sprake wordt
gebracht. In het officiële discours dringen de verzuchtingen niet of nauwelijks
door. Van den Berg is, zo lijkt het, een moreel epidemioloog die een
nog niet onderkende morele kwaal op het spoor is.
Het begint zijn betoog met een casus van een 70-jarige patiënt bij wie
een (onbehandelbaar) niercarcinoom werd vastgesteld. Van den Berg
meent dat de betrokkene het recht heeft om te sterven. Waarom weerstand
bieden wanneer iemand die kan terugblikken op een rijk leven, getroffen
wordt door een dodelijke kwaal? Ziekenhuisopname betekent dat
hij de ontluisterende ‘doop van de anonimiteit’ zal ondergaan (p. 16). Zijn
lichaam zal getemperatuurd, geröntgend, geopend, geobjectiveerd, maar
niet genezen worden. Waarom geven we in zulke gevallen de geneeskunde
en niet de zieke zelf het laatste woord?
Anno 1959 zijn dergelijke vragen nog verre van gebruikelijk. In plaats
van de patiënt het recht te gunnen te sterven, wordt de geneeskunde gedreven
door de wens ‘het leven te behouden en te verlengen... daar waar
behoud en verlenging mogelijk zijn’ (p. 17). Nu het medisch-technische
arsenaal een drastische uitbreiding heeft ondergaan, ziet de geneeskunde
steeds meer mogelijkheden voor interventie. De gelegenheid om gehoor
te geven aan de basale opdracht van de arts (‘Behoud het leven’) doet zich
steeds vaker voor. Door een ‘vreemde noodzaak’ (p. 17) wordt de arts ge-
49