Boude bewoordingen

speelt in Metabletica van God een cruciale rol, namelijk het samenvallen van
de bouw van de Sint-Pieter (in het ‘buiten’) met de Reformatie (in het
‘binnen’). Dat er verband bestaat is evident. Luther ageerde tegen de aflaten
die werden uitgezet om de immense kosten van dit prestigieuze bouwproject
te bestrijden. Het verband tussen beide gebeurtenissen is echter fundamenteler,
aldus Van den Berg.
§ 17 Luther in de Sint-Pieter
Luther bezocht Rome in de winter van 1510/1511 en gedroeg zich zoals
elke pelgrim, maar was diep ongelukkig. Hij voelde zich door God verworpen.
Vasten en bidden hielp niet. God liet hem in zijn ellende. Totdat
hij besefte dat de rechtvaardiging door God niet door ‘werken’ kan worden
afgedwongen. De ziel heeft maar één ding van node: het Woord.
Zonder het Woord zijn we met geen ding geholpen. Het buiten, de sfeer
van het ding, heeft afgedaan.
De kerk die Luther te Rome bezocht was de oude Sint-Pieter, die op dat
moment werd afgebroken. De pauselijke bouwheer Bramante mocht hem
als een vandaal in gruzelementen hakken, aldus Van den Berg. Het leverde
hem zijn bijnaam op – il ruinante. Bramante begon zijn ruïneuze arbeid in
1505. Ook in Luther, die ervan gehoord zal hebben, stak ruïneus geweld.
De grote kerkafbraak was begonnen. De oude Sint-Pieter was een numineuze
kerk, een gebouw met een echt binnen, statig en leeg, dat majesteit
ademde. De nieuwe Sint-Pieter daarentegen was een numenloze praalkerk
die, in plaats van numen, macht moest uitstralen. Het was geen numineuze,
maar een spectaculaire, triomfantelijke kerk, een propaganda-kerk. ‘Was
de oude Sint-Pieter een numen-rijke kerk, de nieuwe heeft van dat numen
niets’ (1996, p. 147). Luthers depressie, aldus Van den Berg, was het gevolg
van de absentie van numen, van de onttakeling van de kerk, letterlijk – als
gebouw.
De geloofscrisis van de iets jongere Ignatius de Loyola was in beginsel
identiek aan die van Luther, aldus Van den Berg. Ook hij leed aan chronisch
schuldgevoel. Niets hielp. De kerk als gebouw ontbrak. Ignatius
vond zijn oplossing in zijn exercitia spiritualia – een zorgvuldig uitgewerkt
systeem van meditaties. In de beslissende jaren tussen de oplossing van Luther
en die van Ignatius veranderde de kerk grondig van karakter. De kerk
die Luther verliet was de oude kerk, de afbraakkerk. De kerk die Ignatius
betrad, was de nieuwe kerk, één en al zwaarte, massiviteit en spanning. De
geestelijke oefeningen prentten de exercitant zó grondig de waardeloosheid
van de wereld in, dat hij als het ware geïmmuniseerd werd en zich
betrekkelijk vrij in die wereld kon bewegen, als eenling. De exercitant was
277