Boude bewoordingen

pomp opvat. En vanaf dat moment hoort iedereen het hart. De kennis van
Harvey wordt dan gemeengoed. Het is alsof de gedachte dat het hart een
pomp is aanwezig is in het gehoor. In de tweede helft van de dertiende
eeuw hoorde de mystica Mechtild von Hackeborn iets in de omgeving van
haar hart, maar het was een diffuus, ongearticuleerd geluid. Harvey’s mededeling
was destijds verrassend. Het Galenische hart klopte kennelijk
niet. Het lichaam was ook in auditieve zin gesloten. Harvey maakte, in
1628, het hart hoorbaar, zoals Vesalius het in 1543 zichtbaar maakte. Behalve
de blik drong nu ook het gehoor in het lichaam binnen.
De eerste helft van de zestiende eeuw legt de nadruk op de tekst, de
tekstualiteit, ten koste van het beeld, schrijft Van den Berg. Het was de tijd
van de herontdekking van het woord, van het antieke (Erasmus) en het bijbelse
woord (Luther). Halverwege de zestiende eeuw verandert dit. Vesalius introduceert
in zijn wetenschappelijke kunstwerk een nieuw zien, zoals ook de
astronoom Tycho Brahe in 1572 op een nieuwe manier naar de hemel leerde
kijken en er zijn stella nova ontdekte. In de zestiende eeuw ontstaat het moderne
zien – men begint te zien, maar vooral: men begint vertrouwen te stellen
in het zien. Van den Berg duidt dit nieuwe zien aan als discernerend zien.
Het is het zien van de nieuwe natuurwetenschappen. Het betreft een mathematische,
kwantificerende manier van zien, met behulp van microscoop en
telescoop, en met oog voor het detail. Deze opwaardering van het zien stimuleert,
en valt samen met, de opkomst van een nieuw genre – het emblemenboek,
aldus Van den Berg. In het begin van de zestiende eeuw bestond
dit genre niet. Boeken bevatten destijds ‘kale’ tekst. Maar de tweede helft
van de zestiende eeuw overtreft alles wat tot op dat moment op het gebied
van de visualisatie was verricht. De stijl van deze periode, de barok, reageerde
visualiserend op de woordgerichtheid van Renaissance en Reformatie.
De belangrijkste voorvechters van dit visualiseringsoffensief waren de jezuïeten.
Nooit, aldus Van den Berg, is er een groep gelijkgezinden geweest die
zozeer de nadruk legde op waarneembaarmaking als de Societas Jesu, op de
zichtbaarmaking van geloofsinhouden. De orde werd in 1540 gesticht. Het
belang van visualisering werd door Ignatius van Loyola in zijn Exercitia – zijn
Oefeningen – van meet af aan benadrukt. Men moet het huisje te Nazareth,
de stal te Bethlehem, het optreden van Jezus zien, schrijft hij, met het oog
aftasten. Zowel het boek van Vesalius als het boek van Ignatius behelzen een
oefening in zien, in discerneren. Tegen het einde van de eeuw ontstaat de
microscoop, en ook dat is geen toeval. Deze op zichzelf eenvoudige ontdekking,
die in feite neerkomt op het achter elkaar plaatsen van twee vakkundig
geslepen lenzen, was mogelijk dankzij de nieuwe wijze van zien, die om dit
soort discernerende instrumenten vroeg. Met andere woorden, terwijl Vesalius
een waarnemende, niet langer lezende anatomie initieerde, ontdekte Ignatius
het spirituele belang van visualiteit tegenover tekstualiteit. Beide initia-
111