Boude bewoordingen

wordt uitgeschakeld – ausgeschaltet – door de positivistische, negentiendeeeuwse
wetenschap. De ‘beglückte’ mensheid van de Renaissance had
geen stand gehouden. Een onthoofde, positivistische wetenschap lijkt dit
definitief onmogelijk te maken. Het besef dat dit een desastreuze ontwikkeling
is, wordt maar bij ganz wenigen Berufenen aangetroffen, aldus Husserl.
De massa laat het onbekommerd. Ook Husserls geschrift culmineert in een
dramatische oproep aan het adres van enkelingen om zich aan deze ontwikkeling
te onttrekken, door functionarissen te worden van de mensheid.
Opdat de geest, de filosofie, of – in de woorden van Van den Berg – het
cerebrum weer zal heersen. Tot zover De reflex. Een decennium later, in
1984, neemt Van den Berg de draad weer op in een boek dat over Darwin,
maar vooral ook over socialisme en nationalisme gaat.
§ 2 Darwin en Marx
Het boek Koude rillingen over de rug van Darwin (1984) opent met een autobiografisch
fragment, een vast onderdeel van Van den Bergs latere geschriften.
Het betreft de politieke betekenis van Darwins werk. Na de Eerste Wereldoorlog
werden zijn ouders pacifist en kwamen onder het gehoor
van Troelstra. Moeder werd lid van de sociaal-democratische Vrouwenbond,
vader zong bij gelegenheid de Internationale – een opruiend, allesbehalve
vredelievend lied, herinnert hij zich. Er werden boeken aangeschaft
van Troelstra, Vliegen en Jaurès. De naam van Darwin viel. Wat hem aan
Darwin vooral verbaasde was dat hij eenvoudigweg door zien, door waarnemen
het aangezicht van de wereld had veranderd. Tot die tijd had men in
het leven van plant en dier vooral het wonderbaarlijke, het verbazingwekkende
gezien. En terecht, aldus Van den Berg. Een vlinder die een gedaantewisseling
ondergaat, verricht éénmaal in zijn leven, op snelle en doeltreffende
wijze, een reeks buitengewoon complexe handelingen. Er zijn
insecten die moeilijke wiskundig problemen feilloos weten op te lossen.
Darwin daarentegen zag iets anders – hij zag politiek in de natuur. Zijn manier
van zien lag goed bij links, slecht bij christelijk-rechts, maar goed bij
uiterst rechts. Want toen Van den Berg in 1933 Mein Kampf las constateerde
hij dat het boek onmiskenbaar darwinistisch van inslag was. Darwinisme
is niet alleen, en misschien zelfs niet in de eerste plaats, een wetenschappelijke
theorie, aldus Van den Berg, het is een politieke beweging. De
politiek zelf behoort tot de tijd na Darwin.
Darwin studeerde medicijnen, theologie en wiskunde, maar wat hem
fascineerde waren vogels en insecten. Henslow, de hoogleraar met wie hij
lange wandelingen maakte, attendeerde hem op de H.M.S. Beagle. Men
zocht een naturalist die bereid was aan boord van dit schip een wereldreis
166