Boude bewoordingen

op alles wat modern is: democratie, socialisme, fabrieken, spoorwegen,
dagbladen, fietsen. In 1896, het jaar waarin hij hoogleraar wordt, verschijnt
ook de eerste auto in Leiden, aldus Otterspeer. Hij is hartstochtelijk en
onbesuisd, maar schrijft bij voorkeur over het christendom en straalt in zijn
kleding degelijkheid en deftigheid uit. Hij bereikt een breed publiek, maar
is tegelijkertijd elitair.
§ 4 Transsubstantiatie
Hooligans eindigt (zoals vrijwel alle boeken van Van den Berg) met een
Nawoord, waarin hij een toekomstige publicatie aankondigt of over hoofdstukken
spreekt die uiteindelijk niet in de eindversie werden opgenomen.
In Hooligans schrijft hij:
Twee hoofdstukken liet ik uit dit boek weg. Een hoofdstuk over de
Tweede Hoofdwet van de thermodynamica had ik graag geplaatst
omdat de Wet stamt uit de jaren tussen de staatsgreep van Louis-Napoléon
en het uitbreken van de Krimoorlog, en de wet buitengewoon
goed past bij de gebeurtenissen van die tijd. De hoeveelheid
natuurwetenschap en zelfs wiskunde die het hoofdstuk ging bevatten
zou, leek mij, mijn boek onevenwichtig gemaakt hebben... (p. 241)
Het tweede ontbrekende hoofdstuk werd door de uitgever geweigerd. Het
verscheen uiteindelijk in 1991 als afzonderlijke publicatie onder de titel Pest
syphilis aids. Het hoofdstuk over de hoofdwetten van de thermodynamica
verscheen als aparte uitgave in 1999, tien jaar na Hooligans, onder de titel
Twee wetten. Het is een miniatuur, een opusculum, dat nauwelijks wiskunde
en slechts een matige hoeveelheid natuurwetenschap bevat. De milde toon
contrasteert met de dramatische toon van Hooligans. De auteur weet, tot het
einde toe, deze serene kalmte te bewaren. We zouden Twee wetten en en Pest
syphilis aids als contrasterende zijpanelen van Hooligans kunnen beschouwen.
Twee wetten handelt over de twee hoofdwetten van de thermodynamica.
De eerste hoofdwet zegt dat warmte, arbeid en kracht in feite verschillende
verschijningsvormen zijn van een en dezelfde energie. De tweede hoofdwet
zegt dat bij de overgang van de ene energievorm in de andere een bepaalde
hoeveelheid energie zoek raakt. Slechts een deel ervan wordt benut,
de rest zal dissiperen. Uiteindelijk sterft het heelal een warmtedood. De
eerste wet werd, min of meer gelijktijdig, door Rumford (Benjamin
Thompson) en Mayer, de tweede door Carnot, Clausius en Lord Kelvin
ontdekt. ‘Het onderzoek van dit boek heet metabletisch,’ schrijft Van den
Berg, ‘omdat aan gelijktijdige gebeurtenissen de gewenste aandacht wordt
192