Boude bewoordingen

de wetenschappelijke pionier, maar anderzijds juist met de kunstenaar die
een meer intieme, primaire werkelijkheid ontsluit, de dingen op een dichterlijke
wijze laat verschijnen. Bij Bachelard zijn beide (op het eerste gezicht
onverenigbare) oriëntaties als het ware gecompartimentaliseerd, bij
Van den Berg liggen ze dichter bij elkaar. Hij betreurt de teloorgang van
de oude elementen, maar kijkt even later gefascineerd toe hoe een wetenschappelijke
pionier op het punt staat het experiment uit te voeren dat de
alledaagse manier van waarnemen voorgoed discrediteert.
§ 8 Carl Gustav Jung: een verborgen referent?
Terwijl Carl Gustav Jung in het werk van Bachelard een belangrijke plaats
inneemt, lijkt hij bij Van den Berg geen grote rol te spelen. Toch is Jung de
auteur die in 1952, net iets eerder dan Van den Berg, het synchroniciteitsprincipe
als ‘acausaal verklaringsprincipe’ introduceert. Heeft hij zijn
aandacht voor synchroniciteit, al dan niet via Bachelard, aan Jung ontleend?
Of moet hier veeleer van spontante gelijktijdigheid worden gesproken?
Harry Mulisch (1995) en Maarten ’t Hart (1992) hebben reeds op de
verwantschap tussen Jung en Van den Berg gewezen. Mulisch noemt Van
den Berg terloops in een essay over het synchroniciteitsbeginsel van Jung.
Hij stelt dat het fenomeen gelijktijdigheid opvallend weinig aandacht heeft
gekregen, al zijn er een paar uitzonderingen, namelijk Hegel (‘Zeitgeist’),
Bohr (‘complementariteit’), Jung (‘synchroniciteit’) en – Van den Berg.
Min of meer in de stijl van Van den Berg bespreekt hij vervolgens een aantal
gebeurtenissen die in het jaar 1905 plaatsvinden (de eerste Russische
Revolutie, de speciale relativiteitstheorie van Einstein, Picasso’s kubisme,
de muziek van Schönberg, het futurisme, de Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie
van Freud) en een aantal synchronismen uit het begin van de jaren
twintig (de quantumtheorie van Bohr en Heisenberg, de Ulysses van Joyce,
het surrealistisch manifest van Breton). Ook elders schenkt Mulisch aandacht
aan het werk van Van den Berg. In Het seksuele bolwerk uit 1973, een
studie over de psychoanalyticus Reich, bespreekt hij een aantal bijzondere
leeservaringen en noemt daarbij ‘de metabletische Van den Bergh’ – met
een h – in één adem met Freud en Jung (p. 55). Hij rekent Van den Berg
echter niet tot zijn ‘grote’ leeservaringen.
Van sommige concepten die Bachelard gebruikt, zoals ‘archetype’ en
‘complex’, is de herkomst evident. Wanneer hij onderscheid maakt tussen
twee manieren van denken, namelijk argumentatief (wetenschappelijk)
denken en fantaserend (imaginair) denken, denkwijzen die zich tot elkaar
verhouden als travail en repos, maakt hij er geen geheim van dat hij dit (voor
hem zeer fundamentele) onderscheid aan Jung ontleende. Het onderscheid
228