Boude bewoordingen

De affiniteit van Lacans project met dat van Van den Berg komt met
name in zijn vroege Séminaires naar voren, waarin hij de aandacht vestigt op
auteurs en stromingen die ook bij Van den Berg een rol spelen en waar hij
(net als Van den Berg) verbanden legt tussen historische praktijken die op
het eerste gezicht weinig met elkaar van doen hebben, zoals wiskunde, architectuur
en spiritualiteit. Zowel Van den Berg als Lacan hadden zich
ernstig verveeld tijdens hun leeranalyses bij vertegenwoordigers van het
psychoanalytische establishment (Westerman-Holstijn en Loewenstein).
Ze werden allebei geroyeerd. Van den Berg onderstreept in Leven in meervoud
dat de psychoanalyse een belangrijke vooruitgang betekende in vergelijking
met haar voorganger, de ‘autoritaire’ methode van de hypnose,
die het subject tot passiviteit veroordeelde (1958, p. 43). Lacan (1975) op
zijn beurt stelt dat de hypnose het subject reduceerde tot een ding dat door
middel van kunstgrepen gedomineerd kon worden, terwijl de psychoanalyse
het subject juist erkende en aan het woord liet komen. Terwijl de hypnose
en andere suggestieve technieken de weerstand probeerden te omzeilen,
wilde de psychoanalyse de weerstand van het subject juist respecteren en benutten.
Freud, die zelf expliciet uiting gaf aan zijn weerzin tegen de tirannie
van de suggestie, aldus Lacan, sprak liever over psychoanalytische arbeid dan
over behandeling. Psychoanalyticus en patiënt waren in feite partners.
Waar Lacan de analytische relatie tracht te formaliseren met behulp van
mathematische vergelijkingen en symbolen, omschrijft Van den Berg
(1968, p. 435) psychotherapie als de vermenigvuldiging van de afstand tussen
therapeut en patiënt met de factor √ – 1. Het imaginaire getal √ – 1
staat voor datgene wat uit de therapeutische relatie geëlimineerd moet
worden: het imaginaire.
Er zijn nog andere overeenkomsten. Het betreft elitaire, erudiete auteurs
die een massaal publiek wisten te bereiken. Jacques Lacan, de dandy
die in een neo-classicistische collegezaal surrealistische uiteenzettingen
verzorgde voor maoïstische studenten, was de Franse tegenhanger van de
ouderwetse, maar op zijn manier toch non-conformistische professor Van
den Berg die voor een gehoor van gepolitiseerde studenten de geschiedenis
van de spiritualiteit behandelde. Zoals Van den Berg brieven ontving
van studenten die weigerden hoofdletters te gebruiken omdat ze dit als een
vorm van discriminatie beschouwden, zou Lacans maoïstische schoonzoon
na diens dood weigeren literatuurverwijzingen en voetnoten in het werk
van zijn schoonvader aan te brengen omdat dergelijke academische conventies
de tekst minder toegankelijk zouden maken voor niet-academische
lezers. In de zevende druk van Dieptepsychologie uit 1979 voegt Van den
Berg een verwijzing in naar Lacan. Hij beoogt een retour à Freud, aldus Van
den Berg, maar terwijl Freuds stijl lucide is, bedient Lacan zich van een intricate
stijl. ‘Men zou toch graag gezien hebben dat Lacan ook wat zijn stijl
141