Boude bewoordingen

krijgt gewicht, aldus Van den Berg. De Venus van Rubens uit 1615 is zwaar
– een vrouwelijke spiermens in een aan de aarde verknocht lichaam. Onder
de doorvoede huid bevinden zich glanzende spierbundels en pulserende
aderen, schrijft Van den Berg. Hij ziet een onmiskenbaar verband tussen
de massieve bouwstijl van de barok, de musculariteit van menselijke gestaltes
bij Michelangelo en Rubens, en de fysiologie van Harvey. Een lichaam
dat zo zwaar is, dat zoveel gewicht aan spieren, weefsels en bloed bevat,
kan het niet langer zonder pomp stellen. De zwaarlijvige, blakend gezonde,
extreem gespierde Venus van Rubens contrasteert maximaal met de
bloedeloze, ongezonde, extreem magere, broze en tengere man die Memling
omstreeks 1500 vervaardigde: spierloos, bijna gewichtloos, met een
minuscuul geslachtsorgaan. Zijn lichaam maakt niettemin een realistische
indruk, aldus Van den Berg (p. 117). Vermoedelijk kwamen dergelijke extreem
vermagerde, zeer angstige mensen destijds werkelijk voor. Bij Michelangelo
zijn mannen en vrouwen zo mogelijk nòg volumineuzer dan
bij Rubens. Het is alsof de zwakke, broze mens uit 1500 in honderd jaar
tijd plaats maakte voor een geslacht van onbezorgde reuzen. Op haar beurt
contrasteert de vitale, aardse Venus maximaal met de röntgenfoto-achtige,
broze, angstige Icarus die Picasso in het begin van de twintigste eeuw zal
portretteren.
§ 7 ‘Er valt een röntgenfoto in zee’
In opdracht van Unesco schilderde Picasso een Val van Icarus. De elementen
(lucht, water, aarde) zijn bij hem veranderd in homogene kleurvlakken,
alsof het element water definitief gereduceerd werd tot één eenvoudige
chemische formule. In de plaats van lichamen zien we een stomp, een
vlerk, een diffuse romp: het lichaam is inhumaan, maximaal onlichamelijk
geworden. Picasso heeft afgerekend met het weke, gave bourgeoislichaam
van de negentiende-eeuwse schilderkunst. Dit wordt nog het duidelijkst in
de centrale figuur van Icarus. Er valt een röntgenfoto in zee, zegt Van den Berg.
Het afscheid van de elementen is voltooid (p. 323). De publicatie waarin
Röntgen zijn ontdekking, de Z-straling, wereldkundig maakt, dateert van
1895. Het lichaam, waarvan de barok juist de zwaarte ontdekte, is opvallend
broos, kil, licht en leeg geworden. Wat men ziet zijn voornamelijk beenderen.
Wat deze foto’s laten zien is de absentie van het leven.
Er is nog iets wat op een röntgenfoto ontbreekt, aldus Van den Berg.
Wie het lichaam opent krijgt spoedig te maken met de vraag waar het Zelf,
de persoon zich bevindt. Waar is het subject? In het levende, gesloten
lichaam is de persoon evident aanwezig. Wie het lichaam opent daarentegen,
beëindigt deze incarnatie. Vanaf dat moment is het subject absent.
115