Boude bewoordingen

object. Hij is aanwezig als illustratie, als geval, maar zonder stem. Het is een
tekst in monoloogvorm – de tekst van een psychiater. Het boek beschrijft
syndromen, symptomen en therapieën, afgewisseld met typische gevallen,
slechts bedoeld als illustratie. Onder het kopje anorexia nervosa bijvoorbeeld
treft de lezer een opsomming van symptomen en een prognose aan. Elke
zinspeling op anorexia nervosa als ‘cultuurgebonden syndroom’, zoals Van
Deth en Vandereycken dat later zullen noemen (1988, p. 11) ontbreekt.
De illustratie toont een patiënte vóór en na haar herstel. Het is, aldus Van
den Berg, ‘waarschijnlijk de oudste afbeelding van anorexia nervosa’ (p.
226). De afbeelding dateert uit 1874 en dat is voor Van den Berg een belangrijk
jaar. Het is, zoals hij in Het verlaten lichaam uit 1961 benadrukt, het
geboortejaar van de fenomenologie (Brentano 1874), van het impressionisme
en van het fysiologische reflexonderzoek. In Kleine psychiatrie lijkt elke
filosofische interesse echter afwezig. Terwijl het om een ziektebeeld gaat
dat, juist vanuit ’metabletisch’ gezichtspunt, zeer betekenisvol is, zoals
Vandereycken (1995), een volgeling van Van den Berg, later zal uiteenzetten.
Zijn eigen vakgebied wil hij niet aan een metabletische beschouwing
blootstellen, zo lijkt het. Elk besef van tijdgebondenheid van klinische ervaring
en psychiatrische classificatie-principes lijkt afwezig. Van den Berg
weigert in dit boek metabletisch te werk te gaan.
Het contrast tussen Kleine psychiatrie van Van den Berg en Geschiedenis
van de waanzin van Foucault (1961/1972) is dan ook groot. Om de geschiedenis
van de waanzin te kunnen schrijven, zegt Foucault in zijn inleiding,
moeten we de pathologische concepten en classificaties opschorten, tussen
haakjes zetten. We moeten terugkeren naar het begin, naar de eerste
woorden die psychiater en patiënt wisselden toen de waanzin als ziekte
werd ontdekt. Hij wil geen geschiedenis schrijven van het psychiatrische
discours, maar een archeologie van het zwijgen, van de separatie, van de
afgebroken dialoog. Foucault brengt de geboorte van de klassieke psychiatrie
niet alleen in verband met toenmalige politieke en literaire gebeurtenissen,
maar ook met de bouwkunst, bijvoorbeeld wanneer hij het plan
van Brisot de Warville beschrijft voor een maison de correction met een rigoureus-geometrische
structuur waarin architectuur, economie en moraal
maximaal convergeren en de waanzin door een strikt arbeidsregime tot
zwijgen wordt gebracht. In dit gebouw maakt de bizarre poëzie van de
waanzin plaats voor het wetenschappelijke verslag, het psychiatrische journal,
aldus Foucault – een genre dat mogelijk werd door een bepaald gebruik
van tijd en ruimte. Hij beschrijft de geboorte van precies die vaktaal
waarin Kleine psychiatrie werd geschreven, van de blik waarmee de patiënten
in dit boek worden bekeken.
Foucaults manier van lezen en interpreteren in Geschiedenis van de waanzin
is sterk verwant aan de historische fenomenologie die Van den Berg in
296