Boude bewoordingen

een auteur met twee gezichten (Heidegger 1957/1991). Enerzijds is hij een
volksopvoeder die, in de eenvoudige, toegankelijke taal van de almanak,
een huiselijk lezerspubliek wetenschappelijk wil voorlichten. Anderzijds
schept hij een idyllisch beeld van de natuur en haar seizoenen, van de natuur
als ‘natuurlijke natuur’, van de stille, intieme en mystieke pracht van
het boerenbestaan. Terecht merkt Goethe op, aldus Heidegger, dat Hebel
het universum ‘verboert’ – een aanduiding die niet pejoratief moet worden
gelezen. Ook de teksten van Van den Berg worden door deze dubbelheid
gekenmerkt. Enerzijds is hij de gids die zijn lezers door het museum
van Westerse cultuur- en wetenschapsgeschiedenis voert en vervult hij de
rol die Hebel aanduidt als ‘huisvriend’: de vriendelijke voorlichter, de aimabele
encyclopedist. Anderzijds is hij degene die de werkelijkheid als een bedreigde,
beschadigde idylle beschrijft. Hebel en Van den Berg zijn niet antiwetenschappelijk.
Ze leverden juist een bijdrage aan de popularisering van
wetenschappelijke kennis. Ook Van den Berg schreef voorlichtingsboeken
(2000b). Wat beide auteurs echter met nadruk bepleiten is de eigen legitimiteit
van een meer intieme, meer directe wereldervaring die de werkelijkheid
in haar eerste, primaire structuur ontsluit, van een meer dichterlijke wijze
van denken en waarnemen, naast (maar niet in plaats van) de wetenschappelijke,
causaal-verklarende denkwijze van wetenschap en techniek. Het is
mogelijk te weten dat de aarde om de zon draait en toch onder de indruk
te zijn van het fenomeen zonsopgang. Het is mogelijk te weten dat hormonen
en andere organische moleculen de regie voeren over ons lichamelijk
functioneren en toch te beseffen dat ons lichamelijk bestaan door en
door menselijk is en dat we pas na onze dood werkelijk in een ‘organisch
ding’ veranderen (Heidegger 1987). Tegenover een louter technische, op
beheersing gerichte attitude verdedigen Heidegger en Van den Berg de
rechtmatigheid van een meer poëtische wijze van in-de-wereld-zijn (Heidegger
1962).
We kunnen onszelf, onze verhouding tot de wereld, niet op eigen
kracht veranderen, we kunnen onze metende, delende, berekenende attitude
niet zomaar corrigeren, maar moeten wachten op een tussenkomst
van elders. Heideggers notie Kehre verwijst naar het inzicht dat we maar in
beperkte mate verantwoordelijk zijn voor de reductie van de natuur tot
grondstofreservoir die zich in ons doen en laten manifesteert en realiseert.
Het is een gebeuren dat ons in zekere zin overkomt. Dit betekent niet dat
we volstrekt zouden zijn overgeleverd aan een blinde, heteronome dynamiek.
We kunnen onszelf oefenen in gelatenheid, we kunnen ontvankelijk
worden voor, en vooruitlopen op, andere mogelijkheden, een andere wijze
van in-de-wereld-zijn, die vroeg of laat (weer) reëel zal worden. Precies
dat is de toekomstverwachting die door Van den Berg aan het einde van
zijn studies wordt uitgesproken. Wij worden vroeg of laat tot een andere
287