Boude bewoordingen

Het verschil tussen mens en dier, tussen man en vrouw verdwijnt. Wie dergelijke
verschillen wil bewaren doet er goed aan het lichaam gesloten te laten.
De opening van het lichaam gaat gepaard met de uittocht van het subject.
De volstrekte absentie van het subject wordt uiteindelijk door de
röntgenfoto bevestigd. De ziel is nergens. Het lichaam is leeg, verlaten.
Terwijl het lichaam van de barok extreem volumineus, warmbloedig, fysiologisch
is, ontdekken Röntgen en Picasso omstreeks 1900, onafhankelijk
van elkaar, een nieuw lichaam: het verlaten lichaam. Deze ontwikkeling
wordt ook zichtbaar in andere gelijktijdige praktijken. Want wat
schilderkunst en medisch apparatuur registreren is een verandering in het
lichaam zèlf. Tegen het einde van de negentiende eeuw blijkt het subject
werkelijk uit het lichaam te verdwijnen. Dit bewijst de ontdekking van de
kniepeesreflex door Carl Westphal in 1871, aldus Van den Berg. In vergelijking
met Röntgens Z-straling betreft het een extreem eenvoudige ontdekking.
Wie een röntgenfoto wil maken moet over complexe apparatuur
beschikken, maar voor het opwekken van een kniepeesreflex kan met een
hamer worden volstaan. De ontdekking is zo eenvoudig dat zij in beginsel
door iedereen kan worden gerepliceerd. En hoewel Carl Westphal zijn
naam ermee verbond, werd zij in feite door verschillende onderzoekers
min of meer gelijktijdig, en min of meer onafhankelijk van elkaar gedaan.
Zowel de eenvoud van de verrichting als de gelijktijdigheid van de ontdekking
benadrukken het metabletisch belang ervan, aldus Van den Berg.
De ontdekking van Westphal had dezelfde metabletische betekenis als die
van Röntgen – het subject bleek afwezig. Het lichaam functioneerde automatisch
en had de persoon niet nodig om op een prikkel te reageren. Sterker
nog, de persoon hinderde het optreden van de reflex. Wilde de reflex
goed verlopen dan moest zijn aandacht door kunstgrepen worden afgeleid,
dan moest hij zich als het ware uit het lichaam terugtrekken. Voor een
reflexmatig functionerend lichaam was het subject hinderlijk en overbodig.
Röntgenfoto en kniepeesreflex tonen dat het subject zich uit het lichaam
heeft teruggetrokken. Wat gebeurde er op dat moment, omstreeks 1871,
nog meer? De ontdekking van de reflex viel samen met de opkomst van de
fenomenologie. Wat was het verband tussen deze gebeurtenissen? Volgens
het principe van gelijktijdigheid moet dit verband bestaan. Om het te vinden
moeten we de betreffende gebeurtenissen gedetailleerder onderzoeken.
Het jaar 1874, schrijft Van den Berg, markeerde het einde van de traditionele,
passieve waarnemingsfilosofie. Haar grondbeginsel luidde dat
waarnemen prikkelregistratie is. Grondlegger van deze opvatting was Descartes.
Waarnemen, stelt hij, is een passief, receptief gebeuren. De fenomenologie
acht deze opvatting in strijd met de ervaring. Waarnemen is een
activiteit. De waarnemer is betrokken op de dingen, zijn blik zoekt het ding.
De dingen nodigen uit tot zien. En zien zet aan tot doen. Waarnemen
116