Boude bewoordingen

In 1740, wanneer Trembley de vijvers en sloten rond Sorgvliet inspecteert,
publiceert Samuel Richardson een volumineuze roman – Pamela.
Het boek wordt een eclatant succes, aldus Van den Berg, is nieuw in die tijd
– a new species of writing – de eerste novel of sentimental analysis. Gevoelens
worden onderscheiden, geanalyseerd en opgesomd. Zo beschrijft hij twintig
manieren om te twijfelen. Hij doet wat Trembley deed, maar dan op
het gebied van de subjectiviteit: emotieloos ontleden, delen, tellen. Het
gevoel maakt zich ook bij Richardson los van de dingen, komt op zichzelf
te staan, wordt object van analyse. Richardson sluit zijn roman af met een
uitvoerig alfabetisch register waarin, naast de personages, ook de besproken
gevoelens worden opgesomd:
Love, laudable 50, 90, 124
Love, non laudable 154, enzovoorts
Zoiets was nog nooit gedaan. Het boek was een encyclopedie van (objectloze)
emoties. Wat gebeurt er in die tijd (omstreeks 1740) nog meer?
In Frankrijk is de achttiende eeuw de tijd van de salons. Vermogende
dames verzamelen gezelschappen van dichters, schrijvers en charmeurs om
zich heen die zich oefenen in conversatie, zich wijden aan cultivering van
woordkeuze en etiquette. De salons waren de intellectuele centra, de synagogues
philosophiques van die tijd. Een stroom aan gedachten met betrekking
tot wetenschap, smaak, filosofie, literatuur en andere zaken kwam in frivole
salonconversaties aan de orde. Men wilde over alles praten, alles beoordelen,
alles doordringen met het woord, aldus Van den Berg (1963, p.
132). In de salons kwam een nieuwe stijl van spreken, een nieuw vocabulaire
tot stand. Men oefende zich in een nieuwe manier van praten. De
grootste, geniaalste prater, aldus Van den Berg, was Denis Diderot. Onvermoeibaar,
en hoogst vermoeiend. Een allesberoerende spreker. Hij wenste
met iedereen te converseren, over alles. De hoofdpersoon in zijn verrassende,
subversieve roman Le neveu de Rameau praat aan één stuk door, maar
dat niet alleen: alles wat hij aanroert raakt ontregeld.
Net als Le neveu de Rameau verschijnt ook Diderots Le rêve d’Alembert
postuum. Er is geen natuurlijke orde, alles is chaos, alles woekert. Het verschil
tussen mens en dier, en tussen man en vrouw, is relatief. Wat bij de
man naar buiten steekt is bij de vrouw naar binnen gestulpt. Op de waarschuwing
om in een conversatie tussen man en vrouw niet teveel van dit
soort onbehoorlijkheden te uiten volgt het antwoord dat wie wetenschappelijk
spreekt, wie gebruik maakt van mots techniques, niets onbehoorlijks
kan zeggen. Dit antwoord, aldus Van den Berg, maakte de moderne seksuologie
mogelijk, met haar register aan technische termen. Het wordt
mogelijk op technische, emotieloze wijze over seks te spreken.
200