Boude bewoordingen

wensende, antispirituele klasse die in opstand komt tegen een absurdistisch,
verkwistend, ornamenteel koningschap.
Een ander ‘laat’ gevolg is de publicatie van Kants Kritik der reinen Vernunft
[1781]. Hij is de filosoof die afziet van absolutistische kennisaanspraken,
die bereid is grenzen in acht te nemen. De beloning voor zelfrestrictie
is legitieme wetenschap. Een literair gevolg ziet Van den Berg in het dubbelgangermotief
dat Jean-Paul introduceerde. Datgene wat niet bij machte
is de legitieme, democratische begrenzing van het Ik te respecteren, duikt
onder. Neurose is volgens Van den Berg het correlaat van democratie. Wat
gebeurde er, omstreeks 1780, nog meer? In 1788 verschijnt een boek over
etiquette. De regels die sociale omgang in de achttiende eeuw stileerden
bieden geen uitkomst meer. Het accent verschuift naar het innerlijke
aspect van relaties, naar de gevoelens. Inschikkelijkheid en zelfbeperking
worden aanbevolen. Standsverschillen doen er steeds minder toe.
In 1783 bewees Cavendish dan verbranding van waterstof water produceert.
Lavoisier herhaalde het experiment en interpreteerde het als een
oxidatie-proces. Water bleek geen element, maar een samenstelling. Water
wordt H2O. Lokale verschillen, bijvoorbeeld tussen Rijn-water en
Seine-water, verdwijnen. Water wordt genivelleerd. Alle water is gelijk.
Dat korte tijd later iedereen die ongelijk was onthoofd werd, was geen
toeval, maar metabletisch ‘passend’. In al deze gebeurtenissen ziet Van den
Berg één en hetzelfde grondprincipe: gelijkmaking, homogenisering, van
mensen en dingen, standen en elementen. De metafysica wordt vernietigd
om het Ik in zijn streven naar macht en kennis te begrenzen. Geen absolutisme
meer.
§ 11 De radarmens
Na 1900 wordt dit proces van nivellering en ontbinding verder geïntensiveerd.
Zoals rond 1700 water, lucht en aarde uiteenvielen in chemische
elementen, zo vallen de nieuwe elementen rond 1900 in nog kleinere
deeltjes uiteen. De dingen vergruizen. Aan de gunstige kant van de balans
noteert Van den Berg de nieuwe interesse en waardering voor het ding (fenomenologie,
expressionisme) en een nieuwe spiritualiteit (Péguy). De
‘vroege’ gevolgen van de Tweede Omwenteling doen zich direct na de
Tweede Wereldoorlog voor. Nu verandert echter de toon van Van den
Bergs betoog. De aandacht verschuift van woorden naar beelden. De tekst
wordt onrustig. Hij haast zich van de ene gebeurtenis naar de andere in de
hoop dat uit de geaccumuleerde feiten als het ware ‘vanzelf’ een patroon,
een Gesamtbild zal ontstaan dat de betekenis van de Tweede Omwenteling
zal verduidelijken. Hij noemt onder meer de dramatische toename van de
261