Boude bewoordingen

elang (1953/1973, p. 97). Er zijn domeinen, zoals het ziekbed waar een
experimentele psychologie misplaatst is. Wanneer een experimentator een
ziekbed bezoekt, zal de zieke zich niet als zieke maar als proefpersoon gedragen
(1953/1973, p. 99). Het ziekbed als zodanig is voor de experimentele
psycholoog in feite ontoegankelijk. Over de simpele vraag wat het betekent
om naar het plafond in plaats van naar de wand te staren, heeft de
experimentele psychologie zo goed als niets te melden. De fenomenologie
wil het voorwerp van onderzoek niet verstoren, wenst het fenomeen te
beschrijven zoals het zich voordoet. Zij is, naar het woord van Goethe,
‘eine zarte Empirie’ (p. 100). Terwijl de experimentele psychologie distantie
wil, zoekt de fenomenologische psychologie intimiteit. De fenomenologie
is geen psychologie van de eerste persoon (zoals de introspectieve
psychologie van Wundt), noch van de derde persoon (zoals het behaviourisme),
maar van de tweede persoon.
De Kroniek eindigt optimistisch. We moeten het goede midden zoeken
tussen eenzaamheid en collectivisme. In de editie die in 1973 (in de tijd van
Van den Bergs maatschappijkritische studies) verschijnt, voegt hij echter
een pessimistisch Nawoord toe. Nu opnieuw een kwart eeuw voorbij is gegaan,
schrijft hij, wordt de enkeling bedreigd door massificatie. Meditatie
en contemplatie worden als ziekelijk beschouwd, individualisme en nonconformisme
als asociaal gediskwalificeerd. De psychologie is te ver
doorgeschoten in haar ontdekking van de ander. Van den Berg signaleert
nu een overspannen nabijheid van de medemens. In deze situatie, aldus
Van den Berg, moeten we weer partij kiezen voor de enkeling, tegen de
menigte – alleen bij de enkeling komt het menselijke bestaan tot zijn recht.
§ 3 De herontdekking van het object
in de godsdienstpsychologie
Omstreeks 1925 wordt ook in de godsdienstpsychologie het object herontdekt.
De theoloog Schleiermacher is voor Van den Berg (1952) de initiator
van de objectloze theologie, de theologie van het gevoel, van het emotionele
ervaren. Diens subjectivisme vergat de relatie met God, ‘das Du ohne
das es kein Ich gibt’, zoals Barth het omstreeks 1925 zou formuleren. Ook
in de godsdienstpsychologie is een afwijzing van het subjectivisme, van de
mens als solitair, geïsoleerd individu vereist, aldus Van den Berg. Wij zijn
subject doordat de Ander ons aanziet en aanspreekt. Het contact met de
ander introduceert discontinuïteit en openheid in het bestaan.
In Psychologie en geloof (1958) werkt Van den Berg deze stelling nader
uit. Hij bekritiseert de subjectivistische traditie in de godsdienstpsychologie
die teruggaat op Schleiermacher en in 1921 haar hoogtepunt bereikte.
132