Boude bewoordingen

sche’ interpretatie. De drift heeft niets met een seksueel ‘instinct’ van doen,
schrijft hij: ‘La pulsion freudienne n’a rien à faire avec l’instinct; aucune des
expressions de Freud ne permet la confusion; La libido n’est pas l’instinct
sexuel’ (1966, p. 851). Het behaviourisme richt zich op de mens als dier, als
organisme dat zich aanpast aan de omgeving, maar de psychoanalyse, aldus
Lacan, is geen aanpassing en conditionering van een biologische drift aan de
sociale context (1986). De agressieve drift die Freud in Jenseits des Lustprinzips
introduceert heeft niets met de darwinistische struggle for life van doen, onderstreept
Lacan (1975). Integendeel, wat Freud in 1920 ontdekte was dat het
onbewuste niet als een quasi-subject, niet als een anti-Ik moet worden opgevat
– een opvatting die door hem als een kinderziekte van de psychoanalyse
wordt afgedaan. Veeleer verwijst het onbewuste naar een chronische verdeeldheid
van het subject zelf. Anders gezegd, rond 1920 beseft Freud, nadrukkelijker
dan voorheen, zijn eigen originaliteit. Wie de breuk veronachtzaamt
die Freuds theorie over het onbewuste van die van voorgangers en
tijdgenoten scheidt, aldus Lacan, loopt het gevaar de psychoanalyse tot een
therapievorm onder andere te reduceren. Anders gezegd, Lacan deelt Van
den Bergs bezwaren tegen het biologisme dat de psychoanalytische beweging
na de oorlog domineerde, maar stelt dat deze biologistische lectuur op
een misverstand berust. Terwijl Van den Berg zich afkeert van de freudiaanse
theorie en alleen bereid is de psychoanalyse als therapievorm serieus te nemen,
probeert Lacan juist het anti-biologistische gehalte van Freuds werk voor
het voetlicht te brengen. Het paradoxale gevolg is dat de posities van de
freudiaan Lacan en de anti-freudiaan Van den Berg opvallende overeenkomsten
vertonen. Om dit duidelijk te maken zal ik achtereenvolgens de
aandacht vestigen op het objectgerichte karakter van de seksuele begeerte,
het historische (veranderlijke) karakter van het subject en Lacans poging
om de psychoanalytische ervaring te formaliseren.
Lacan interpreteert het freudiaanse begrip Trieb niet in termen van instinct,
maar in termen van een verlangen dat wezenlijk betrokken is op een
(afwezig, imaginair, verboden) object. Sterker nog, het verlangen wordt door
de alteriteit van het object geconstitueerd. Als Lacan gelijk heeft, dan beantwoordt
het latere werk van Freud bij uitstek aan de objectgerichte wending
die Van den Berg omstreeks 1920 signaleert. Net als Van den Berg bespreekt
Lacan de Hoofse Liefde als een extreem objectgerichte erotische cultuur die
niets met fysiologische ontlading van doen had, maar veeleer het verlangen
omwille van het verlangen zelf cultiveerde. Het was een ingehouden, gestileerde
liefdesstijl waarin de groet op afstand en de hoofdkus de plaats innamen
van de coïtus. In Lacans optiek is het freudiaanse subject niet solipsistisch of
introvert, maar primair op alteriteit georiënteerd. Het subject vindt zijn waarheid
bij de ander, komt zijn waarheid op het spoor in de analytische relatie –
zoals ook Freud zelf de correspondentie met Fliess nodig had om zijn eigen
139