Boude bewoordingen

wetenschappelijke opleiding is in de eerste plaats een training in een nieuwe,
gedisciplineerde manier van zien. Wetenschappelijke pioniers zijn in
de regel onderzoekers die bereid zijn opnieuw te beginnen. Met behulp van
drastische maatregelen, zoals het gebruik van nauwkeurige meetinstrumenten
of gestandaardiseerde onderzoeksprotocollen, wordt afstand genomen
van het alledaagse, wordt waarnemen meten. Bepaalde fenomenen
blijken afhankelijk van factoren die door onderzoekers in proefopstellingen
gemanipuleerd kunnen worden. De experimentele wetenschappers
willen de wereld niet langer begrijpen, laat staan waarderen, maar verklaren.
Wat deze wetenschappers vooral uit hun proefopstellingen proberen te
weren is zichzelf, de onderzoeker als subject, de subjectiviteit als zodanig,
zonder ooit volledig in deze opzet te zullen slagen. Objectiviteit (in de zin
van subjectloosheid) is voor de experimentele wetenschapper een nooit
geheel te realiseren, maar niettemin nastrevenswaardig ideaal.
De fenomenologie tekent tegen deze gedachtegang bezwaar aan.
Zonder subject, aldus de fenomenoloog, is wetenschap niet mogelijk.
Subjectiviteit is geen belemmering, maar juist een mogelijkheidsvoorwaarde
voor wetenschappelijk onderzoek. Onderzoekers blijven met
hun intelligentie, hun alertheid, hun ijver, hun interesse, hun ervaring,
hun morele overtuigingen en hun manipulatieve vaardigheden hoe dan
ook in de onderzoekssituatie aanwezig. In plaats van het subject uit de
wetenschap te weren, doet men er beter aan zich diens permanente aanwezigheid
te realiseren. Onderzoekers blijven altijd medeplichtig aan de
wijze waarop zij de werkelijkheid laten verschijnen. Het ‘fenomeen’ komt
niet zonder toedoen van de betrokken onderzoeker, diens theorie en diens
apparatuur, tot stand. Het resultaat van een intelligentietest bijvoorbeeld, is
en blijft één bepaalde interpretatie, één bepaalde waardering zelfs, van datgene
waar de term ‘intelligentie’ in het alledaagse leven voor staat. Door
een ‘subjectvrije’, gestandaardiseerde proefopstelling na te streven loopt de
experimentele psycholoog het gevaar kunstmatige situaties te creëren
waarin proefpersonen zich heel anders gaan gedragen dan ze in hun gewone,
alledaagse omgeving doen. De experimentele psychologie construeert
dan een ernstig vertekend beeld van menselijk gedrag. In de ogen van de
fenomenoloog is de experimentele psychologie niet ‘subjectvrij’, maar
juist in hoge mate het effect van de aanwezigheid en activiteit van de onderzoeker.
In De kop van de bromvlieg beschrijft Van den Berg (2001) deze problematiek
voor de biologie. Ook hier wordt subjectiviteit enerzijds als mogelijkheidsvoorwaarde
voor wetenschap, anderzijds als belemmering ervaren.
Het begin van de wetenschappelijke biologie was te danken aan het
initiatief van een subject, aan de innovativiteit van pioniers zoals Réaumur
en Trembley. Wat zij nastreefden was een biologie-zonder-bioloog, of
208