Boude bewoordingen

wens van de patiënt verdisconteert. De aandacht verschuift met andere
woorden van de plichten van de arts (de aloude déontologie médicale) naar rechten
van de patiënt, zoals diens recht op openheid, inzage en inspraak. De
arts dient de patiënt te informeren, maar alleen laatstgenoemde is beslissingsbevoegd
in kwesties van ‘zin’. De arts dient inzage te verschaffen in
het dossier. Hij kan niet langer doen alsof de status leeg is (p. 36). ‘Ik zie het
nog gebeuren,’ schrijft Van den Berg, ‘dat de patiënt vrij in de map van
zijn medische verslag, zijn status, bladert’ (p. 35). De ideale patiënt is een
kritische patiënt geworden. Arts en patiënt handelen (en onderhandelen)
voortaan als gelijken. Idealiter althans, want de spanning tussen moreel
ideaal en praktische realiteit blijft bestaan. Patiënten blijven in medischtechnisch
opzicht afhankelijk van de arts, maar deze afhankelijkheid wordt
nu niet zonder meer geaccepteerd. Er is een wil tot ontvoogding. De oude
grammatica maakt plaats voor nieuwe termen die het medisch-ethische
denken en spreken in toenemende mate zullen gaan structureren: ‘zin’,
‘grens’, ‘openheid’, ‘mondigheid’.
Een minimum aan macht (de situatie voor 1870) correspondeerde met
een minimum aan communicatie: zwijgen. Gedurende de periode 1870-
1950 heeft de communicatie de structuur van een monoloog. De arts voert
het woord, de (ideale) patiënt is receptief en stelt vertrouwen in de arts. De
nieuwe medische macht daarentegen (na 1950) maakt een dialoog tussen
arts en patiënt over de zin en de grens van mogelijke interventies noodzakelijk.
De gewijzigde condities maken een nieuwe ethiek noodzakelijk.
Die laat echter op zich wachten, met als gevolg dat de discrepantie tussen
medische macht en medische ethiek snel toeneemt:
De arts, die de patiënt niet mee laat oordelen – die hem of haar oefent
in de aanvaarding van de door hem aanbevolen staat van leven – doet
alsof de huidige medische macht nog moet komen. Hij is de autoriteit,
die als autoriteit optreedt, en die als autoriteit denkt te kunnen helpen,
zelfs te genezen. Zo liggen de zaken niet meer. (p. 34)
Beiden, arts en patiënt, hebben zich rekenschap te geven van, hebben zich
te voegen naar de nieuwe macht, de nieuwe techniek – als gelijken. Patiënten
hebben recht te horen waar zij aan toe zijn. Zij moeten tot een nieuwe
stijl van leven en lijden worden opgevoed (p. 35). Door het gebod Alles
moet wat kan! te vervangen door de vraag Moet alles wat kan? hoeven ervaringen
van misnoegen niet langer te worden verdrongen. Men hoeft de
twijfel niet langer het zwijgen op te leggen. Ingetogenheid inzake de moraal
maakt plaats voor massale verbalisering van morele ervaringen. Ethiek
raakt ‘in’. Van den Berg registreert, als een seismograaf, de opmerkelijke
verschuiving die (in eerste instantie onder de oppervlakte) plaatsvindt: de
55