Boude bewoordingen

oept op tot motoriek. De eerste auteur die de uitleg van waarneming als
prikkelregistratie problematiseerde was Franz Brentano. Waarneming
wordt zijns inziens gekenmerkt door gerichtheid op de dingen, door intentionaliteit
(1874, p. 124). Brentano registreert de wens van het subject
zich weer tot de dingen te wenden, aldus Van den Berg. Wanneer het subject
verandert, moet volgens het beginsel van gelijktijdigheid echter ook
aan de objectzijde iets veranderen. Opnieuw stelt de metableticus de vraag:
Wat gebeurde er op dat moment, in 1874, nog meer? Het synchrone, metabletische
feit wordt gemakkelijk gevonden, aldus Van den Berg. Op 15
april van dat jaar werd in Parijs een tentoonstelling geopend van een groep
kunstenaars die opvallend onrustige, beweeglijke doeken schilderde. In
een recensie viel het woord ‘impressionisme’. Deze werken werden niet in
het atelier geschilderd. De kunstenaar trok naar buiten, naar de dingen zelf.
Het waargenomene werd afgebeeld zoals het zich aan de waarnemer toonde.
Het atelier is een kunstmatige opstelling, de artistieke tegenhanger van
het wetenschappelijke laboratorium, dat de dingen constant belicht en de
buitenwereld idealiseert, hetgeen een kunstmatige, onrealistische egaliteit
van het geschilderde tot gevolg heeft. De impressionisten schilderen daarentegen
in het werkelijke, niet constante licht. Monet schilderde in een
bootje, in een drijvend atelier om het element water zo dicht mogelijk te
naderen [zie illustratie op blz. 98]. Indrukken werden onmiddellijk vastgelegd.
De stabiliteit en continuïteit van het atelier maakte plaats voor een
nieuwe manier van zien. De werkelijkheid werd onrustig, kwam in beweging.
De dingen kwamen in beweging, ze kwamen op de toeschouwer af.
Het verband tussen kniepeesreflex, fenomenologie en expressionisme is nu
eenvoudig in te zien, aldus Van den Berg. Omstreeks 1874 begon het subject
het lichaam te verlaten. Deze evasie van het subject, in de richting van
de buitenwereld, kwam tot uitdrukking in de fenomenologie op intellectueel
niveau en in het impressionisme op artistiek niveau. Het subject begaf
zich op weg naar de dingen, met achterlating van een reflexmatig functionerend
lichaam. De kniepeesreflex kon maar ontdekt worden omdat het
subject zich tot de dingen wendde.
Brentano’s initiatief was een voorzichtig begin. Zoals de ontdekking
van de kniepeesreflex (als symptoom van het verlaten lichaam) in 1895 bekrachtigd
werd door de introductie van de röntgenfoto, zo werd ook de
wending naar het ding omstreeks die tijd geïntensiveerd door een tweede
initiatief. In 1900 publiceerde Husserl het eerste deel van zijn Logische Untersuchungen.
In zijn analyse van dit metabletische feit legt de psychiater Van
den Berg veel belangstelling aan de dag voor Husserls psychologische profiel
– een man van meticuleuze precisie. Hij liet veertigduizend vellen vol
gestenografeerde notities na. Hij zocht het subject van Descartes, maar kon
het niet ontdekken. Diens onderscheid tussen subject en object bleek niet
117