Boude bewoordingen

etreft een retour à Freud had nagestreefd’ (p. 297). Wat ontbreekt, schrijft
hij, is de erkenning van het feit dat samenleving, patiënt en therapeut sinds
Freud veranderd zijn. Juist in dit opzicht staat Lacan veel dichter bij Van
den Berg dan hij zelf vermoedt. Hij heeft hem niet echt gelezen.
§ 6 Wat is zien?
Van den Berg neemt ook stelling tegen de experimentele psychologie, met
name het onderzoek van Pavlov, die hij als de experimenteel-psychologische
pendant van Freud beschouwt. Pavlov verrichtte onderzoek naar de reflex en
stelde vast dat een hond bij het zien of ruiken van voedsel speeksel produceert.
Dit fenomeen, het ‘watertanden’, kent iedereen uit eigen ervaring, aldus
Van den Berg (1952/1963). Waarom moest het dan door een experimenteel
psycholoog ontdekt worden? In 1924 echter vond op de plek waar
Pavlovs laboratorium zich bevond een gebeurtenis plaats die volgens Van den
Berg als een fenomenologisch experiment kan worden uitgelegd. De Neva
overstroomde en dit maakte de evacuatie van de proefdieren noodzakelijk.
Bij terugkeer in het laboratorium bleken de geconditioneerde reflexen te zijn
verdwenen. Voor Van den Berg vormt dit een bewijs van het kunstmatige
karakter van deze reflexen. Buiten het laboratorium reageren honden verre
van reflexmatig. Reflexen komen alleen tot stand wanneer de onderzoeker
erin slaagt de dieren te isoleren uit hun gewone bestaan en hen tot proefdier te
transformeren. Alleen in een laboratorium, in een kunstmatige omgeving,
kunnen de reflexen van Pavlov worden waargenomen en zijn diens wetten
geldig. De overstroming verbrak dit isolement. In plaats van met proefdieren
had Pavlov opeens weer met honden te maken, en toen lukten de proeven
niet meer. Dit geldt ook voor de mens. In de echte wereld hebben we niet
met ‘prikkels’ maar met zinvolle gebeurtenissen te maken. Ook de psychologie
van Pavlov is een psychologie ohne Seele, een psychologie zonder psyche,
zonder mens. Subjectiviteit (het menselijke contact tussen onderzoeker en
proefpersoon) wordt uitgeschakeld, met als gevolg dat proefpersonen (evenals
proefdieren) zich kunstmatig gedragen. De observaties zijn laboratoriumartefacten.
Echte subjectiviteit, aldus Van den Berg, realiseert zich in een concreet,
interactief bestaan. In de echte wereld handelen wij niet louter
responsief, maar intentioneel. Van den Bergs kritiek op de experimentele psychologie
is traditioneel-fenomenologisch. Vanuit metabletisch perspectief is
het denkbaar dat menselijk gedrag op een bepaald moment in de geschiedenis
daadwerkelijk responsief en reflexmatig wordt. De verandering aan de subjectzijde
(de opkomst van de experimentele psychologie) en de verandering
aan de objectzijde (het responsief en reflexmatig worden van menselijk gedrag)
zijn dan twee gebeurtenissen die elkaar weerspiegelen en versterken.
142