Boude bewoordingen

gehinderd door bezwaren van kiesheid of discretie, aldus Foucault, omdat hij
daar in de regel enkel ongehuwde moeders zal aantreffen wier schaamtegevoelens
‘minder verfijnd worden geacht’ (p. 117). Door aldus bij te dragen
aan onderzoek en opleiding, betalen patiënten in natura voor de liefdadigheid
van hun weldoeners. De nieuwe arts vertrouwt niet langer op de tabel,
het boek of de theorie, maar op eenvoudige technieken die zijn zintuiglijkheid
ondersteunen. Een belangrijke rol speelt de geoefende blik van de clinicus
die precies kan bepalen op welk moment hij moet ingrijpen. En behalve
het oog zijn ook het gehoor en de tastzin van de arts belangrijk geworden.
Direct contact stuit echter op beletsels waar het vrouwelijke patiënten uit de
hogere klassen betreft, bijvoorbeeld wanneer de arts zijn oor of hand op de
borst van een patiënte moet leggen. De eisen van de klinische geneeskunde
staan dan op gespannen voet met de morele eis van discretie, aldus Foucault.
Bij vrouwen uit lagere klassen zijn er andere belemmeringen, zoals fysieke
weerzinwekkendheid of zwaarlijvigheid. Niet zelden vormt de omvang van
de borsten een obstakel, aldus Foucault. De introductie van de stethoscoop
brengt in al deze gevallen uitkomst. Dit instrument respecteert de door de
moraal geboden afstand, bespaart de arts een al te pijnlijke nabijheid en
versterkt tegelijkertijd het akoestische signaal (p. 205).
De geboorte van de kliniek leest als een metabletische studie. Het gaat in feite
om de geschiedenis van basale functies zoals horen en zien. Het verhaal over
de uitvinding van de stethoscoop benadrukt de context of discovery van wetenschappelijke
vindingen, de aandacht voor de concrete interactie tussen arts
en patiënt, tussen man en vrouw, tussen hogere en lagere standen. De lezer is
als het ware ooggetuige van een situatie. Wanneer Foucault in latere publicaties
zijn materiaal anonimiseert en désubjectiveert, groeit de afstand tot Van
den Berg die de nadruk blijft leggen op het situationele en het individuele.
In 1959 en 1961 publiceert Van den Berg Het menselijk lichaam over de
geneeskunde in de achttiende en de negentiende eeuw. Twee jaar later, in
1963, publiceert Foucault Geboorte van de kliniek. In Leven in meervoud uit
1963 analyseert Van de Berg de achttiende-eeuwse wil tot ordenen zoals
Foucault dat niet veel later in De woorden en de dingen zal doen (1966). Van
den Berg is een in filosofie geïnteresseerde psychiater, Foucault een in psychiatrie
geïnteresseerde filosoof. Hun boeken zijn historisch, maar niet in
de gebruikelijke zin. Foucault noemt zijn methode archeologie, Van den Berg
de zijne metabletica. Beide auteurs concentreren zich op cruciale momenten
in de geschiedenis van het weten. Voor Foucault zijn dat de laatste jaren van
de achttiende eeuw. ‘De moderne geneeskunde heeft zelf haar geboortedatum
in de laatste jaren van de achttiende eeuw gefixeerd,’ schrijft hij (p. 10).
Op dat moment vindt een beslissende epistemologische reorganisatie plaats
die de klinische ervaring, als wetenschap van het individu, mogelijk maakt.
Dit moment kan noch vanuit de oude Griekse (hippocratische) praxis,
299