Boude bewoordingen

tuïtief, zonder bij machte te zijn haar nader te articuleren. Het barokke
beeld heeft eenvoudigweg iets overweldigends, iets bovenmenselijks, aldus
Freud. Toch wil hij bij die eerste indruk niet blijven staan. Om zijn ervaring
te duiden, te analyseren, vertrouwt hij, evenals Van den Berg, op de
techniek van de herhaling. Hoe vaak heb ik niet, schrijft Freud, de trappen
beklommen naar het plein in Rome waar de kerk, San Pietro in Vincoli,
staat (1914, p. 175). Tevergeefs probeert hij het uit te houden onder de blik
van deze heroïsche gestalte, met zijn ontzagwekkende omvang en musculariteit.
De vervaarlijke gigant lijkt op het punt te staan een gewelddadige actie
te ondernemen. Op 2 september van het jaar 1901 – het jaar waarin
Husserl het tweede deel van zijn Logische Untersuchungen publiceert – bezoekt
Freud Rome voor de eerste maal. Op de derde dag van zijn bezoek
staat hij voor het eerst oog in oog met Michelangelo’s beeld: ‘After staring
at it for a while he suddenly had a flash of intuition, at reflecting on Michelangelo’s
personality, that gave him an understanding of it’ (Jones 1964, p.
321). Deze intuïtie vormt het begin van een langdurig proces van wiederholen
en durcharbeiten. Beschrijvingen en interpretaties die hij in de vakliteratuur
aantreft bevredigen niet. Hij besluit zelf een poging te wagen zijn ervaring
te analyseren. Daartoe moet zijn blik echter discernerend worden in
plaats van louter intuïtief. Waar de intuïtieve aanblik van de bijbelse vir activus
hem letterlijk met stomheid slaat, vestigt de discernerende blik de aandacht
op een aantal merkwaardige details. Hij neemt afstand van de Gesamteindruck
van het kunstwerk en vestigt de aandacht op bijzaken, die
normaliter verwaarloosd worden, op kleinigheden, de Abhub, de refuse
(1914, p. 185), die het mogelijk maken het betekenisvolle te onderscheiden,
te discerneren.
Wat het beeld uitdrukt, aldus Freud, is dat Mozes nog net kon verhinderen
dat de zware, massieve tafelen van de wet, die hij onder zijn extreem
musculaire arm geklemd hield, in stukken zouden vallen – door toedoen van
de zwaartekracht – wat in de bijbel ook werkelijk gebeurt. Vertrouwend op
een combinatie van inleving, visualisering en fantasie weet Freud vervolgens
het volledige scenario, waarvan alleen het laatste stadium zichtbaar is,
te reconstrueren. Nu wordt de betekenis van het kunstwerk duidelijk, aldus
Freud. Michelangelo, schrijft hij, heeft het bijbelverhaal willen amenderen
(p. 195). In tegenstelling tot de bijbelse Mozes weet de Mozes van Michelangelo,
dankzij een bijna bovenmenselijke krachtsinspanning, niet alleen
zichzelf in bedwang te houden, maar ook de zwaartekracht te overwinnen
en de Heilige Tekst in veiligheid te brengen. Van den Berg is primair in de
gewaarwording van pure zwaarte geïnteresseerd, Freud in de krachtmeting
tussen driftuitbarsting en zelfcorrectie, die bij Michelangelo tot gigantische
proporties uitdijt. Toch onderschrijven ze elkaars conclusies. Op zoek naar
zwaarte stuit ook Van den Berg op de (voor de barok zo karakteristieke)
123