Boude bewoordingen

De herhaling is een stijlkenmerk van Van den Berg. Hij herneemt en
preciseert, alsof hij zichzelf wil oefenen in een alerte manier van kijken naar
documenten en illustraties. De anatomische aandacht voor het hart kende
drie hoogtepunten: Mundinus, Vesalius en Harvey (begin zeventiende
eeuw). De devotionele curve kent eveneens drie hoogtepunten: Bernardus
(einde dertiende eeuw), de emblemenboeken (tweede helft van de zestiende
eeuw), en de devotie tot het Heilig Hart (eerste helft van de zeventiende
eeuw). Nauwelijks heeft Harvey het hart zichtbaar gemaakt, of Eudes
verschijnt. Geen van beiden wist van het bestaan van de ander. Het hart
van Eudes was met nadruk Galenisch. Het was de geestelijke tegenhanger
van het fysiologische hart van Harvey, aldus Van den Berg (p. 333). De
synchroniciteit van deze gebeurtenissen wijst erop dat in die tijd het menselijke
bestaan veranderde. De ontdekking van de bloedsomloop en de devotie
tot het Heilig Hart zijn de extreme, in het oog springende feiten
waarin zich een verandering van meer algemene aard manifesteert. De anatomie
is de actieve, de devotie tot het Heilig Hart de passieve manifestatie
van een verandering die zich laat omschrijven als de zichtbaarmaking van
het inwendige lichaam, met name het hart. Het hart verschijnt gelijktijdig
op anatomische tekeningen en op devotionele prenten. Het hart is een
‘metabletische grootheid’, het hart zèlf veranderde in de zeventiende
eeuw, het drong zich aan introverte (geestelijke) en extraverte (wetenschappelijke)
waarnemers op.
Er zijn nog meer synchronismen die om aandacht vragen. De ontdekking
van Harvey viel samen met de barok als spirituele bouwstijl. Op een
schilderij zien we Harvey met voor zich op tafel een anti-Galenisch werk
uit 1645 getiteld De Humani Corporis Fabrica. Met deze gekopieerde titel
wilde de auteur Vesalius niet plagiëren maar eren, aldus Van den Berg. Op
de achtergrond van het doek is een stad te zien: Rome. Met name een barokke
koepel is zichtbaar. Er moet een verband bestaan tussen architectuur
en geneeskunde, meent Van den Berg, en dat verband wordt spoedig ook
gevonden. Kenmerkend voor de barok is de indruk van immense zwaarte
– gravità. Met de barok doet de heerschappij van de zwaartekracht zijn intrede,
een zwaarte met nadruk die niet alleen in bouwwerken, zoals de jezuïeten-kerk
Il Gesù te Rome, maar ook in het menselijk lichaam zichtbaar
wordt. De ontdekking of beter gezegd accentuering van zwaarte door de
architectuur van de barok gaat aan Newtons formulering van de wet van
de zwaartekracht vooraf, maakte haar in feite mogelijk: ‘De zwaartekracht
is haar heerschappij vanuit de Gésu begonnen. Van daaruit heeft de zwaarte
zich in golven over de aarde uitgegolfd. In 1665 kwam de massa in Londen
aan. Newton hoefde slechts naar de pen te grijpen’ (p. 114). Het subject
Newton speelt een registrerende rol. Het initiatief ligt bij het
tevoorschijn treden van de zwaartekracht zelf. Ook het menselijk lichaam
114