Boude bewoordingen

werd het centrale perspectief, de construzione legittima, in de schilderkunst
geïntroduceerd. In 1418 had Hendrik de Zeevaarder op het schiereiland
Sagres een studiecentrum ter voorbereiding van ontdekkingsreizen opgericht
– de aarde bleek werkelijk een bol. De wereld was een homogeen
oppervlak, zonder hiaten, volledig bezet met punten. Zij was te exploreren.
God kon zich nergens meer verbergen. Het centrum, de invalshoek
kon willekeurig worden gekozen. Het verschil tussen bekende wereld en
terra incognita nivelleerde. Dit proces van de homogenisering van het aardoppervlak
werd voltooid door de reis van De Magalhaes om te aarde tussen
1519 en 1522. Het is geen toeval, aldus Van den Berg, dat Ignatius in 1522
begon te werken aan zijn Exercities. In 1543 verschijnt De revolutionibus caelestium
van Copernicus. Hij vraagt de lezer het aan de dagelijkse waarneming
ontleende inzicht dat we in het centrum van het heelal leven prijs te
geven voor het beredeneerde inzicht dat de zon in het centrum staat. Ook
dit homogeniseert of egaliseert de aarde – zij bevindt zich niet langer in het
centrum. Het buiten schikt zich definitief in de construzione legittima.
Het jaar 1540 was het jaar van de barok in het ‘buiten’ en van het quiëtisme
in het ‘binnen’, maar ook van een nieuwe manier van zien. Door de
eeuwen heen had men, uitdrukkelijk of stilzwijgend, de opvatting gehuldigd
dat zien een actieve daad is. Wie ziet werpt een blik. In een boek van
de humanist Juan Luis Vives uit 1538 wordt echter gezegd dat zien ontvangen
is. Zien is een passief, receptief fenomeen. De zintuigen zijn hol. Ook
Melanchton verdedigt dit nieuwe zien in een geschrift uit 1540. Van den
Berg ziet een verband tussen egalisering van het buiten en deze nieuwe
manier van zien. We zoeken de dingen niet op met onze blik, onze aandacht
selecteert niet langer. De dingen dringen zich op gelijkmatige wijze
aan onze zintuigen op. In 1527, kort voor de introductie van het heliocentrische
systeem, wordt een poging gedaan de aardbol te meten. Jean Fernel
vond voor de lengte van 1 o de afstand van 111,5 kilometer. In het jaar 1733
besloot de Académie des Sciences de meridiaan van de aarde bij de evenaar
te meten. In 1735 vertrok een expeditie naar Peru. Nog in hetzelfde jaar
besloot de Académie ook een meting bij de noordpool te verrichten. De
aarde bleek een aan de polen afgeplatte sferoïde. Het resultaat van de expedities
werd in 1740 gepubliceerd. Dat wil zeggen, in de tijd tussen Saccheri’s
Euclides (1733) en het verschijnen van Hume’s Treatise (1740) werd de
geometrische vorm van de aarde vastgelegd.
Ten aanzien van het metabletische jaar 1733 valt nog veel meer te melden,
aldus Van den Berg. In 1733 verschijnt An essay on man van Alexander
Pope. Zijn thema is de ruïne, maar ook het deïsme, het geloof in een nonactieve
God. In 1740 schreef John Dyer het gedicht The ruins of Rome dat,
zoals de titel aangeeft, eveneens over ruïnes handelt: ‘Fallen, fallen, a silent
heap...’ (p. 323). Er is sprake van een verhoogde belangstelling voor ruïnes.
245